Зерттеу нысанасы – АҚШ-тағы қазақ диаспорасы

«Отандастар қорының» соң­ғы дере­гіне жүгінсек, қа­зір шетелде тұратын қазақ­тар­дың жал­пы саны шамамен 5 миллион­ды құрайды екен. Ал олар 40-тан астам елде өмір сүреді екен. Қазіргі қазақ диаспорасының күнделікті тұрмыстағы мәселесі де бізді ойландырмай қоймайды. Осы тақырыпты зерттеп жүрген PhD Гүлнаш Асхатпен Вашингтон қаласында кездестік. Ол АҚШ-тағы қазақ диаспорасы туралы ғылыми жобаны Руслан Сәкеевпен бірге орындап жүр­генін айтты.

«Біз бұл зерттеуімізді Док­тор Шон Ро­бертс­тің жетек­ші­лігімен Джордж Вашинг­тон университетінен Институ­ционалдық тек­серу кеңесі (Institutional Review Board (IRB) мақұлдауын алғаннан кейін 2024 жыл­дың мамыр айында бастадық. Эмпирика­лық ақ­­­­па­ратты жинау кезеңі нау­рыз-тамыз айларын қамтыды. Осын­дағы қазақ диаспорасы, им­мигранттары жөнінде зерттеу­лер жоқ­тың қасы, тіпті Орта­лық Азиядан кел­ген иммигранттардың өмі­рі осы уақытқа дейін өте аз зерт­телген. Жалпы, санақ дерек­те­рі­нен басқа, Америка үкіметі бұл топ­тар бойынша статис­ти­ка жүргізбейді. Азиялық амери­ка­лықтар – аталған елдегі ең үл­кен диаспораның бірі», дейді Гүлнаш Асхат.

Иә, бәрімізді «АҚШ-тағы қазақтардың өмірі қандай? Он­дағы қазақтардың үлесі, қан­дастарымыздың нақты саны қан­ша? Олардың тарихи Отаны­мен арақатынасы қан­дай?» деген сұрақтар мазалайтыны рас. Ал бұдан да маңыздысы, олардың ұлттық қасиетін қалай сақтап жүр деген мәселе мазалайды. Зерттеуші Гүлнаш Асхат пен Руслан Сәкеев Құрама штат­тар­ға біржола қоныс аударып, 6-30 жылдан аса тұрып жат­қан қан­дастарға онлайн сауална­ма жүр­гізіп, олардың жалпы жағ­­дайы туралы ақпарат­ жинады. Аталған сауалнама Sur­vey Monkey көмегімен қазақ, ағыл­шын тілдерінде жүргі­зіл­ді. Оған қатысқан респондент­тер­дің жал­пы саны 325-тен асып, ­179 респондент қазақ тілін таң­даса, оның 146-сы ағылшын тілін­де сауалнама толтырған.

Зерттеушілердің тағы бір әдістемесі – ондағы диаспора өкіл­дерімен жеке-жеке сұхбат жаса­ған. Осыған дейін жеке сұх­батқа қатысқан 27 қандасымыз алыс елдегі өз өмірлері туралы ағы­нан жарыла айтып берген. Ал келесі кезекте олар аталған саланы зерттеп жүрген тәжіри­бе­лі сарапшылармен кездесіп, аталған мәселелер төңірегінде пікірлесіп, ашық деректер­дегі материалдарды пайдаланған.

«Жалпы, Қазақстаннан АҚШ-қа мигранттар ағыны 90-жылдар­дан бас­тап өсті, ал 1992 жыл­дан 2022 жылға дейінгі дерек­терді талдау АҚШ-та тұрақ­ты тұру мәртебе­сін алған Қазақ­стан­ азаматтары санының тұрақты өсуін көрсетеді», дейді зерттеу­ші Руслан Сәкеев.

Осы тақырыпты зерттеп жүр­ген сарап­шының бірі ­Г.Мең­­­діқұлованың айтуын­­ша, қа­зақ­тардың табаны Америка то­пы­рағына сонау Екін­ші дү­ние­­жүзілік соғыстан ке­йін тиіп­ті. Сарапшы оларды Екін­ші дү­ниежүзілік соғыс кезін­де тұт­қынға алынған және Герма­­ния аумағындағы концлагерь­лерде болғандар, яғни тұтқын­нан азат етілген КСРО-ның бұрын­ғы азаматтары, одақтас күштермен және тексерулерден кейін өз өтініштері бойынша Түркияға жіберілгендер, одан кейін Түркиядан Америкаға қонысқа аударғандар; Түрік ең­бек иммиграциясының құра­мына кірген Түркиядан бар­ған қазақтар, бес жыл тұрақ­ты тұрғаннан кейін АҚШ азамат­тығы мәртебесін алғандар, Қы­тай Халық Республикасынан (ҚХР) АҚШ-қа Жапония, Тай­вань арқылы келіп, Тынық мұхиты арқылы өтіп, сол жаға­лауда білім алғандар немесе жұ­мыс істеугге қалып, сол елде тұруға мүмкіндік алған қа­зақтар, Қазақстаннан оқуға немесе жұмыс істеуге барғандар және осы елдің азаматтарымен ұлтаралық некеге тұруына байланысты азаматтық алғандар және асырап алынғандарды құрайды.

Зерттеушілерді мұхиттың арғы жағын­дағы қазақ диас­пора­сының этномәдени біре­гейлігін сақтау және өзін-өзі ұлт ретінде сақтау мәселесі де тол­­ғандырыпты. Дегенмен қа­зір­гідей жаһандану кезеңінде бұл мүмкін бе? Әсіресе Амери­ка сияқты алпауыт елде тұратын қазақтар үшін күрделі бол­мақ. Ондағы қазақ диаспорасы­­ның тұрмыс-тіршілігі, ұлттық біре­гейлігін сақтаудағы қиын­шы­лығы, онымен кү­ресі жөнінде де олар ізденіс жаса­ды.

«АҚШ-тағы қазақ диас­по­ра­сының ұлттық бірегейлігі­­нің сақ­талуын анық­­­тау да зерт­теу­дің басты мақ­сат­тарынының ­бірі ­болды. Өйткені ұлттық біре­гей­лік адам­ның белгілі бір ұлт, яғни өз ұлтыңның мүшесі ретін­де өзімізді қалай көретіндігі­міз. Андрей Суцюдің пікірін­ше, ­ұлт­тық бірегейліктің маңыз­ды бел­гілері адамдарға олар­дың кім еке­нін, халықаралық кон­тексте өзде­рінің жеке басын жоқ­қа шығармай, өзгерт­пей қалай қа­былдайтынын еске салады. Ал ұлт­тық бірегейлік басқалар­дың құнды қағидаттары мен же­­тістіктерін қолдау үшін бір­­лес­­кен күш-жігер салуға бо­ла­­ды деген теорияға сәйкес бола­шақ­та өсуге ықпал етеді.  Сон­дық­тан сауалнамамызда осы тү­сі­­нікті анықтау үшін мәдени құн­ды­лықтар, тіл, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, белгілі бір ұлт­қа қа­тыс­ты сезімі сияқты ұлт­тық біре­гейліктің негізгі элемент­терін анықтайтын сұрақтарды қосуға тырыстық», дейді қос зерт­теуші.

Зерттеушілердің сауална­ма­­­сын­дағы нәти­желер респон­денттердің 78,4%-ы олардың атажұртпен байланысының ­өте маңызды екенін көрсетсе, 6,8%-ы маңызды емес деген, ал 10,5%-ы жауап беру қиын еке­нін алға тартып, 4,2%-ы жауап бермеу­ді жөн көріпті. Сонымен бірге 93,5% азамат жат елде ­жүр­се де өзін қазақпыз деп санай­тын топтан екен. Сауалнама нәтижесі­не сай, өкініштісі 3,3%-ы өзін қа­зақ деп санамайды. Қай халық үшін де ана тілі басты орында екені даусыз. Америкада тұратын қазақтарға да бұл мәселе өте маңызды. Зерттеушілердің сауалнамсы барысында он­дағы диас­пораның басым бөлігі, яғни 56,6% орыс тілінде, 29,1% қазақ тілінде, ал 13,3% үйде ағылшын тілінде сөйлесетіні де анық болған.

Қорыта айтқанда, АҚШ-тағы қазақ диаспорсы арасында әлі де қазақы қалып пен ұлттық таным-түсінік сақталғанын аңдаған­дай болдық. Алайда ағылшын тілін­де оқып жатқан қазақтың алыстағы ұл-қызының көп өтпей ана тілінен мақұрым қа­латыны жанымызды ауыртары сөзсіз. Зерттеушілердің сө­зіне сүйенсек, бұл мәселелерге қоршаған орта (мектеп, бала­бақша) көп мәдениеттілік, от­ба­сында қазақы тәрбиенің жоқ­тығы (сауалнама бойынша 49,30% орыс, ағылшын тіл­дерінде сөйлеседі); аралас неке (көп жағдайда балалар тек ата-анасы сөйлесетін тілді ғана мең­ге­реді), қазақтардың ұлттық бол­мысын сақтауға мемлекеттік қолдаудың жоқтығы, қандастар арасында саяси, экономикалық мүдде, құндылық, идеология­лық басымдықтар мен артықшы­лықтар негізінде бірлік пен өзара түсіністіктің болмауы себеп болып отыр екен.

Зерттеушілерден бұл көкей­кесті мәселелерді шешу жолдарын сұ­рағанымда: «Осы елде тұрып жатқан қазақтардың жағ­дайын ескере отырып, олар­дың өзіндік ерекшелігін, мәдениеті мен тілін сақтау және дамыту үшін жағдай жасауға үлес қосуды көздеп, сол жақтан қазақ мәдени орталықтарын, тілдік курстар ашуға мүмкіндік жасаған дұрыс. Сонымен бірге ұлттық бірегейлікті жаңғыртуға, мәдени ресурстарды сақтауға ық­пал ете алатын әртүрлі ұйым­дарды тартуға да күш салған жөн», дейді Гүлнаш Асхат. Осы жағдайда мемлекетіміз алыста жүрген ағайынның қоғамдық жағдайына, мәдениеті мен тілін сақ­тауына көңіл бөлсе, нұр үсті­не нұр болар еді дегіміз келеді.