АЭС салуға іргелі өзгеріс қажет

Табиғи уран өндіруде әлем­дік өндірістің 50%-дан астамын өн­діретін елміз. Біздегі кен орын­дарының бірегейлігі – оны ұңғы­мада жерасты шаймалау (ЖАШ) әдісімен игеруге мүм­кіндік бар. МАГАТЭ классификациясына сүйенсек, біздегі уран кен орын­дарының көпшілігі рулон типті құмтас кен орны санатында.

«Елдегі энергия өндірісінің шамамен 70%-ы көмірге негіз­делген электр стансаларынан алына­ды. Бұл еліміздің энерге­тикалық жүйе­сі көмірге тәуелді екенін көрсе­теді. Ал гидроэнергетика үле­сі шамамен 10%-ды құрайды. Мұ­най мен газ өндіру де маңызды, бірақ оның көп бөлігін экспортқа жібереміз. Жаңартылатын энергия көздері де дамып жатыр, алай­да жалпы үлесі әзірге аз. Осы тұр­ғы­дан алғанда, АЭС салу ел­дің энер­гетикалық тәуелсіздігін арт­ты­рып, уран қорын тиімді пай­да­ла­нуға мүмкіндік береді. Бұл жоба ұзақмерзімді эконо­ми­ка­лық пайда әкеліп, экология­лық жағынан таза энергия көзі бола алады. Сонымен қатар АЭС тұрақты энергиямен қамта­ма­сыз етіп, жаңартылатын көз­дер­­ге қосымша ретінде қыз­мет етеді. Технологиялық даму мен ха­лықаралық ынтымақтас­тықты күшейту де маңызды артық­шылықтар қатарында. Алайда қауіпсіздік пен қалдықтарды басқаруға ерекше назар аудару қажет», дейді Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің ректоры Жанар Амангелдіқызы.

«Halyk Finance» басқарма төраға­сының кеңесшісі Мұрат Темірхановтың айтуынша, ел экономикасының дамуына кері әсерін тигізіп отырған 4 негізгі проблема бар.

«Елдегі электр энергиясының тап­шы­лығы аймақтарға біркелкі бөлін­бе­ген. Көмір зауыттары мен электр желі­лерінің жоғары тозуына байланыс­ты елде электр қуатымен қамтамасыз ету тиісті деңгейде сенімді емес. Төмен тарифтерге байланысты электр энергетикасы саласындағы бизнес рентабельді емес, бұл ағымдағы жөндеуге, жаңа қуат­тар мен желі­­лерді салуға инвестиция­лар­­ды айтарлықтай қысқартады. Мем­­­лекеттің жеке бизнестің орнына электр энергетикасына инвестицияларды қаржыландыруға қосымша қаражаты жоқ. Өкі­нішке қарай, бұл мәселелер 20 жылға жуық уақыт бойы шеші­мін таппай келеді. Қазір де мем­лекет тарапынан оларды ше­шу­дің нақты реформалық бағдар­ламасы жоқ», дейді.

Электр энергетикасы саласында жеке инвестицияның өте төмен деңгейімен байланыс­ты терең проблема жинақта­лып қалды. Кейінгі 10–15 жылда электр, жылумен жабдықтау сала­сында ағымдағы жабдықтар мен ғимараттарды жөндеуге, жаңар­туға қаражат жетпейтін бол­ды. Бұл ретте  мемлекет қана жаңа генерациялауға, электр беру қуаттарын салуға инвестиция құйып жатыр. Сондықтан салада негізгі қордың өте жоғары тозу деңгейі байқалады. Бұл об­лыс пен республикалық дең­гей­­дегі дағдарысқа әкеліп соқ­тырады.

«Үкіметтің стратегиялық құ­жат­та­рында негізгі сұрақтың жауабы түсініксіз: елде электр энергетикасын дамытуды қалай қаржыландыру керек? Оны екі сұраққа бөлуге болады: Салаға жеке инвестицияны қалай тар­туға болады? Егер жеке инвести­ция келмесе, мемлекеттік бюд­жет тапшылығын ескере оты­рып, электр қуатын өнді­ру қуатын арттыру қалай қаржылан­дыры­лады? 2023–2029 жылға арнал­ған тұжырымдамада электр энер­гетикасын дамытуға қатыс­ты үш маңызды мәселе қарасты­рыл­­маған: Негізгі қордың тозуын азайту мен электр энергиясы тап­шылы­ғын жоюға қанша инвестиция қажет? Бұл инвестицияны кім, (мемлекет, жеке бизнес) қалай қаржыландырады? Жеке инвес­тицияны тарту мен ин­вестиция қайтарымы, рента­бельділігін қам­тамасыз етуге электр энергия­сы тарифін қанша көтеру керек? Құжат осы сұрақ­тарға жауап беруге тиіс еді», деп ойын жалғады М.Темір­ханов.

Сарапшы пайымынша, АЭС салу туралы бастама – дұрыс ше­шім, дегенмен құрылысты бас­­тамас бұрын электр энергетика­сында түбегейлі, қайтымсыз рефор­малар жүргізу қажет.

«Ұлттық ядролық орталық» РМК Ас­тана филиалының директоры Майра Мұқышеваның айтуынша, әлемнің дамыған озық елдері атом энергия­сын бей­біт мақсатта пайдалануды же­дел­д­етіп жатыр. Ұлттық ядро­лық орталық­тың (ҰЯО) негіз­гі құзыреттерінің бірі – атом энер­ге­тикасының қауіп­сіздігіне қатыс­ты тың зерт­теулер жасау. Орта­лық ғалымдары жүр­гіз­ген зерт­теулер нәтижесі ядро­лық техно­логиялардың ірі өндіру­шіле­рінде үлкен сұранысқа ие. Мыс­алы, CORMIT жобасы ая­­сында алынған ғылыми дерек­тер Жа­по­нияда жұмыс істеп тұр­­­­ған АЭС-те белсенді аймақ­тың арнайы балқыту тұзақ­та­рын салу кезінде сәтті іске асы­рыл­ды. Ядро­лық орталық IV буын реак­тор­ларының қауіпсіздігі са­ла­сын­да таяу болашақта атом энер­гети­касының негізіне айналатын сұйық металмен сал­қындатылған жылдам нейтрон­дардағы реак­тор­лар­­дың үлкен көлемін анық­тауда ауқым­­ды жұмыс жүргізіп жатыр.

«Қазір Ядролық физика инс­титутында білікті, тәжірибелі мамандар, инженерлік-техни­калық персоналды йондау­шы сәулелену көздерімен жұ­мыс істеуді ұйымдастыру әдіс­те­­ріне, атом энергиясын пай­далану сала­сын­дағы қол­да­ныс­тағы нор­малар мен қа­ғида­ларға сәй­кес йон­дау­шы сәуле­лену көзде­рімен қауіпсіз жұмыс істеу қағи­да­ларына, радиа­циялық жағдай­дағы жұмыс­тарды ба­қы­лауға оқы­татын Радиа­ция­лық қауіп­сіз­дік жөніндегі оқу орталығы жұ­­мыс істейді. Соны­мен қатар 2016 жы­лы Үкімет бас­тамасымен АҚШ Энер­гети­ка министрлігінің Ядролық қауіп­сіздік жөніндегі ұлттық әкімші­лігі­нің қолдауымен институт базасын­да Ядролық қауіп­­сіздік жөніндегі оқу орталы­ғы ашылған. Бұл орталық МАГАТЭ ядролық физикалық қауіп­­­сіз­­дік саласындағы оқыту және қыз­мет­ке жәр­демдесу ор­та­­лық­та­рының халық­ара­лық же­лі­сіне кіреді», дейді Ядролық фи­зи­ка институтының аға ғылы­ми қызмет­кері, PhD Дмитрий Шлимас.

Мысалы, Ядролық физика инс­ти­тутының Астана фи­лиа­­­лында ядролық жол мембрана­ларын өндіруге бастап­қы материал ретінде пайдаланылатын сәу­лелендірілген полимерлі пленка өн­ді­рісі жолға қойылған. Ол жоғары технологиялық өнім­дерді өндіруге негіз болады. Олар көпфункционалды, тіпті медицина мен нанотехнология саласында да жиі сұранысқа ие. Инс­титут сонымен қатар радио­фармацевтикалық препарат­тардың бірнеше түрін шыға­рып, республикалық емдеу мекеме­леріне жеткізеді.

«Қазақстандық атом электр стансалары» ЖШС жетекші ин­женері Асуан Сиябековтің сөзін­ше, еліміздің бұл салада өте үлкен ғылыми әрі кадрлық әлеуеті бар.

Ұлттық ядролық орталық пен кәсі­би ортада көпке жақсы таныс Ядролық физика институты табысты жұмыс істейді. Оның айналасында ғылыми зертханалар мен зерттеу орталық­тары шоғырланған. Атом сала­сын­дағы мамандарды төрт жетек­ші жоғары оқу орны даярлайды. 2010 жылдан бас­тап «Бо­лашақ» бағдарламасы аясын­да «Атом өнеркәсібі», «Атом ядросы мен бөлшектерінің физикасы», «Техникалық физика» (Атом электр стансалары мен қондыр­ғылары), «Ядролық инженерия» бағытында мамандар даярланды», дейді маман.

Еуразия ұлттық университеті Ядро­лық физика, жаңа материалдар және технологиялар кафедрасының докторанты Нұргүл Сол­танбектің айтуынша, қазір бұл университетте Ядролық физика кафедрасының жұмыс істеп жат­қанына 15 жылдан асты. Онда 600-ге тарта бакалавр, 200-ден астам магистрант, 100-ге тарта докторант даярланған.

«Біздің кафедраның өзгелер­ден ерекшелігі – бакалавр студенттер 4 жыл емес, 5 жыл бойы білім алады. Себебі соңғы курс­та арнайы бағдарлама арқылы Ресейдің Дубна қаласындағы ғылыми орталыққа барып, білі­мін толықтырады. Сөйтіп, біздің бакалаврлар екі жоғары оқу ор­нының дипломын қатар алып шығады. Елімізде ядролық физика саласының қаншалықты маңызды еке­нін, бүкіл әлем ел­дерінде осы сала мамандары үл­кен сұранысқа ие екенін осыдан да көруге болады. Сондықтан әр­бір отандасымыз бейбіт атом – бо­лашақтың сенімді энергия көзі екенін терең түсініп, ұққаны дұ­рыс», дейді докторант.