Пайымдау

Ал сіз не дейсіз? Тарих жазушылар тарапынан адамзат бала­сы­ның бүкіл өмір жолы екі кезеңге бө­лі­ніп қарастырылды. Олар: «Тарихқа дейінгі кезең» және «тарихтан кейін­гі кезең» деп аталды. «Тарихқа дейінгі кезеңге» адамзат баласы­ жаралғаннан бас­тап, жаңаша жыл санауға, яғни христиан эрасына дейінгі VIII ғасыр аралығы; ал «тарихтан кейінгі кезеңге» осы х.э дейінгі VIII ғасырдан бермен қарайғы мерзім жатқызылды. Соны­мен бірге, адамзат бала­сының өсіп-өніп, әр тарапқа өркен жайған кейінгі ұр­пақ­­тарын да екіге бөліп, оның бір бөлігін «тарихи халық­­тар», екіншісін «тарихи емес халықтар» деп тану қалыптасты. Бұл баяғы «біз және басқалар» деп бөлінудің ғылыми тұрғыдан алғаш заң­дас­тырылуы еді. Мұның «тарихи халық­тары­на»: «Жарату­шының ерек­­ше мейі­рі түскен, өрк­е­ниетті, мәдениетті жас­ауға қабі­летті халық­тар», ал «тарихи емес халық­та­ры­­на» бұған керісін­ше: «Жарату­шының қарғы­сына ұшыраған, ізгіл­ікті білмейтін, «тарихи халық­тар» жасаған игілікті қиратушы, тонаушы жабайылар, тағылар» деген анықтама берілді. Бүкіл саналы ғұмырын көшкіншілер тарихын зерттеуге арнаған ХХ ғасыр­дың авторы, орыс ғалымы Л.Н.Гуми­лев­тің: «ХІХ ғасыр бүкіл прогресшіл өркениетті тек отырықшы халықтар жасаған, ал Орталық Азия­ны бейнебір тоқырау, болмаса жабайылық пен тағылық жай­лаған деген тұжырымдаманы (концепцияны) мұра етіп қалдырды. Бұл тұжырымдаманың ең жаман жері – оның қателігінде ғана емес, оны ешқандай сынауға жатпайтын ғылым­ның жетістігі ретінде ұсы­нылуында» (Гумилев Л.Н. Хунны в Китае. Санкт-Петербург. 1994.стр.6) – деп ой түюі, осындай қитұрқы орын ауыстырудың мәніне көз жеткізгендігінен болса керек. Ал «ХІХ ғасыр қалдырды» деген осы мұра­ның ХХ ғасырдан да қаймағы бұзылмай өтіп, ХХІ ғасырдың табалдырығынан аттағаны да бұл күнде ешкімге жасырын сыр емес. Бұл арада Л.Гумилевтің «Орталық Азияны» деп отырғаны соның ежелгі замандардан бергі тұрақты тұрғындары көшкіншілер жөнінде екенін түсіну тарихтан хабары бар кім-кімге де онша қиындық туғызбайды ғой деп білеміз. Еуропалық емес халық­тард­ың дүниені еуропа­лық­тардың таным-түсінігімен зерделеп, болмысқа солардың көзімен қарауы – білімділіктің, ғалымдықтың белгісі болып саналды. Осыған орай көшкінші халықтар уақыт өте келе ғылы­ми танымды былай қойып, тіпті, өздерінің қалыптасқан қарапайым өмірлік төл танымын да еуропалық таныммен алмастыруға мәжбүр болды. Бұған айғақ ретінде қазіргі таңда Шығыс халықтарының алыс пен жақынды өз таным-түсінігімен ажыратудан қалып, өздерінің дәл жанындағы өңірді «Қиыр Шығыс» («Дальний Восток»), ал өздерінен тым алыста, батыс елдерімен шектесіп жатқан шалғай өңірді «Таяу Шығыс» («Ближний Восток) деп атап, атау мәнін осы мағынада танып жүргендерін айтсақ та жеткілікті. Мұның тек еуропалықтар үшін ғана солай, ал өздерінің таным-түсініктеріне мүлде кереғар екенінде қазір ешкімнің шаруа­сы жоқ. Өкінішке қарай, бұл және тек географиялық танымға ғана қатысты емес-ау!.. Ең ғажабы – сол, өзгенің таным-түсініктеріне жасалған осындай қиянаттардың кейде ешқандай мақсатсыз тек білмегендіктен кеткендігін кейін өздері білсе де, соны түзетіп, шындықты қалпына келтіруді де қажетсінбейді. Мұхиттың арғы жағындағы Америка атты алып құрлықтың кезінде аты-жөні ешкімге белгісіз ұсақ сау­дагер Америго Веспуччидің атымен аталып кетуі де, елі­нен Үндістанға барам деп шығып, адасып Америкаға барған Христофор Колумбтың құрлықтың тұрғындарын білместікпен «үндістер» деп таныған қателігінің кейін өзгертілмей сол күйі тарихқа енуі де осы айтылғанның ай­ғақты дәлелі болса керек. Қазіргі ұрпақтың тарихи санасы, міне, осындай жағдайда, яғни еуропалық таным-түсінікте жазылған тарих негізінде қалып­тасты. Сол себепті де байырғы оты­ры­қшылар мен көшкіншілердің бүгінгі ұрпақтары бұл күнде өздерін қанша жерден жан-жақты білімдіміз, тарихи сауаттымыз дегендерімен, әлі күнге өздерінің ежелгі ата-бабалары жөніндегі тарихи таным-түсініктері осындай. Ішкі түйсік қарсылығына қарамастан, бірі – өздерін өркениеттілердің, екіншісі – өздерін жабайылардың ұрпағымыз деп сезінеді. Өйткені, тағылым алар ортақ тарих танымы ұрпақ санасын осылай қалып­тастырған. Біздің жаратылыс тегі бір адам баласын бөлшектеп, жіктеуді «адамзатқа жасалынған әділетсіздік, тарихына жасалынған қиянат» деуіміз де осындай пайымдаулардан туындаған. Бұл ретте еуроцентристік бағыт­тағы ғалымдар тек өзінікін ғана жөн көріп, өзгенің пікірімен санаспайтын өзімшіл өлермен өркөкіректерге тән мінезбен өздері әр кез кездесіп, танып-білген өмір шындығын да қаперлеріне алмады. Өйткені, бір ел басқа бір елдің шекарасын басқыншылықпен бұзып, бейбіт халқын қырғынға ұшыратып, елін тонап, байлығын талауға салса, сол шабылған елдің адамдарының оларды, тіпті, неше жерден дамыған, өркениеттің шырқау биігіне көтеріл­ген елдің өкілдері болса да, оларды міндетті түрде «жабайы», «жауыз», «қанішер» деп атайтыны табиғи заңдылық екенін, басқаны айтпағанда да, кешегі отарлау дәуірінде еуропалықтардың өздері де өз көздерімен көріп, өз құлақтарымен талай естіді ғой. Оның сыртында, отырықшы елдердің жазба тарихынан басқыншылардың жаулаған елінің тұрғындарына жәбірлеудің, қорлаудың, азаптау­дың жан түрші­герлік неше түрін көрсеткенін талай оқыды емес пе?!. Ендеше, 1014 жылы Византия императоры Васи­лий­дің әмірімен тұтқынға түскен 15 000 бауырларының көзін ағызып, суқараңғы соқыр еткенін көрген болғарлардың; болмаса Арыстан Жүректі Ричард Палестинаны жаулап алғанда, жеңімпаздардың тұтқынға түскен 3000 адамды түгел өлтіріп, олардың ішін жарып, «жұтып қойды» деп ішек-қарынынан алтын мен асыл тас іздегенін көрген палестина тұрғындарының; немесе Италияның Кремон қаласын алғанда қолға түскен тұтқындардың басын кесіп, сол кесілген бастарды Рим императоры Фридрих Барборостың жауынгерлерінің доп қылып ойна­ға­нын көрген крем­ондықтардың оларды өрке­ниетті, мәдениетті ел­дің адамдары екен деп ардақтап дәріп­темегенін, керісінше, «жабайы­лар», «жауыздар», «жыртқыштар», «қані­шерлер» деп лағнет айтып, қарғы­сын жаудырып, зар еңірегендері еш­қан­дай дәлелдеуді керек етпейтін шын­дық емес пе?!. Болмаса, дінді желеу етіп, ХІ ғасырда мұсылман ел­деріне «Крест жорығын» жасаған батысеуропалықтардың ашкөз жаба­йы­лықтары, тіпті, жауланған ел­дің адамдарын былай қойып, жау­лау­шылардың өздерінің жанын түр­шіктіріп, төбе шаштарын тік тұрғызғанын жабайы тағы­лық, қанішер жауыздық демей, адам­гер­шіліктің, өркениеттіліктің, мәде­ниет­тіліктің көрінісі еді дейміз бе?! Егер олай болса, Бірінші крест жоры­ғына қатысып, бәрін өз көзімен көрген француз хронисті Робер де Кларидің батыс адамдарына: «готовых продать за обол жену и детей» («қатыны мен баласын бір тиынға сатуға дайын». Обол – Византияның қола монетасы) (Робер де Клари. Завоевание Константинополя. Москва. Наука. 1986.), – деп баға бермес еді ғой. Сондай-ақ, осы Крест жорығына қатысушылардың Константинопольды қалай тонаға­нын өз көзімен көрген император Алексейдің қызы Анна Комнинаның оларды «тағы жабайылар» деп жиіркенішпен жазғаны да сол кездің өз шындығы емес пе еді. Бірақ «жазба деректерде осылай жазылған» деп бұл күнде бүгінгі батыс­еуропалықтардың ата-бабаларын ешкім де «жабайылар», «тағылар» демейді ғой. Олай болса, осындай өмірлік шындықтарды нақты біле тұрып, есте жоқ ескі замандардан қалған көне жазба деректері авторларының оңтүстік өңірлерге Ұлы Даладан әр кезеңде жаугершілікпен келіп, елін жаулап, жерін иеленген көшкінші халықтарды «жабайы», «тағы» деп жазғанын қалайша осы халықтардың нақты болмысын танытатын тарихи дерек деп қабылдауға болады?!. Неге көшкіншілер тарихы тек соларға ғана негізделіп жазылуы керек?! Бұл деректер де, барлы-жоғы, көне жазба авторларының елін шауып, бейбіт бауырластарын қырғынға ұшыратқан жаулаушылардың (көшкіншілердің) сол кездегі іс-әрекетіне қатысты берген бағасы, жеке өз көқарастары ғана емес пе!?. Басқаша айтқанда, көне жазба деректердегі «жабайы», «тағы» деген анықтауыштар отырықшы халық өкілдерінің елін шапқан көш­кін­шілерге деген ыза-кегін, жек көру­шілік сезімін білдіретін, дәрмен­сіз­діктерінің орнын толтыру ретінде айтылған жеке кемсіту қыжы­лын ғана көрсетпей ме?! Олар­дың қалдырған жазбаларындағы «жабайы», «тағы» деген сөздердің мәні де, мағынасы да, жоғарыда айтқан, Робер де Клари мен Анна Комнинаның жазбаларындағы «жабайы», «тағы» дегендерімен айтылу салмағы да, сөздік мағынасы да бір ғой. Сол себепті де қазір «жазба деректерде осылай жазылған екен» деп, жаңа айтқанымыздай, ешкім батысеуропалықтарды «жабайы­лар», «тағылар» деп жатқан жоқ. Оны сол кезде болған тарихи оқиғаның бір шындығы деп қана қабылдайды. Өйткені, болған оқиғаға байланысты сезім әуенімен айтылған сөздердің ешқайсысы белгілі бір халықтың халықтық болмысының ақиқатын танытатын, бұл жерде, олардың жабайы болған, болмағанын анықтап беретін тарихи дерек бола алмасы хақ. Олай болса, «жазба дерек» деп көшкіншілерге қатысты қағазға түскеннің бәрін алтынға балай бермей, ондағы мәліметтің мән-мазмұнына үңіліп, оның кезінде неге, не үшін, қандай мақсатпен жазылғанын анықтап, ғылыми зерде елегінен өткізу қажет. Онсыз шындыққа жету қиын, тек бір жаңсақтықты екіншісімен жалғастырып, қателіктер тізімін ұзарта береміз. Осындай жағдайларға қара­мастан, еуроцентристердің ешқан­дай өмірлік негізі жоқ сыңаржақ көзқарастарының ғылымда үстемдік алып, өз ықпалын жүргізуі – көшкін­ші халықтардың шынайы болмысынан бірден-бір дұрыс мағлұмат беретін олардың өздерінен қалған Ауызша тарихты ұмыт қалдырды. Сол арқылы көшкінші халықтың өзінен шыққан тарихшыларды ауызша тарихтың берер деректерін көне жазба мәліметтерімен салыстыра зерделеп, өткен замандар шындығын өз тараптарынан айқындау мүмкіндігінен де айырды. Бұрын тарихты тек жазба дереккөздері дерегіне сүйеніп жазу – өркениетке ертерек қол жеткізгендердің өздерін өзгелерден артық етіп көрсетуге тырысқан өзімшіл кеудемсоқ менмендігінен өріс алса, ол енді отарлаушылардың кешегі отарлау дәуірі кезінде отты қарудың күшімен қырып-жойып жаулап алған елдерінің халқы­ның ұрпағының санасын қалып­тастыру идеологиясына қызмет етті. Сөйтіп, көне жазба деректердегі «жабайы», «тағы» деген сөздерді мейлінше жалаулатып: «міне, көрдіңдер ме, сонау есте жоқ ескі заман­дардан бері жабайы, тағы едіңдер, сендерді ел қатарына қосып, мәдениетті еткен біз» дегенді ұрпақ санасына тықпалаудың тиімді құралына айналдырды. Бұған айғақ ретінде, басқаны айтпай-ақ, кешегі Кеңес өкіметі кезіндегі қазақ халқының тарихын өзінен шыққан бір тарихшыға жаздырмай, басқа ұлттың өкілдеріне ғана жаздыруын және оларды тек бірыңғай жазба дереккөздеріне ғана сүйенуге мәжбүрлеуін айтсақ та жеткілікті. Өйткені, бұл – бәріміз бірдей куә болған кешегі күннің шындығы. Осындай себептермен ауызша тарихтың дерегі еш кәдеге жарамай, қажетсіз болып қалды. Оның бәрі бос қияли әңгіме, мифтік аңыз, ертегі, әрі кеткенде «өздерін өздері дәріптеуі» деп бағаланды. Ауызша тарихтың табиғатын түсінуге, оның дерек­терін саралай талдап, зерделеу­ге көшпелі өмір салттың болмысынан мүлде бейхабар еуропалық таным-түсініктің дәрмені жетпеді, жеткізейік деген ниет те болмады. Соның салдарынан даланың ауыз­ша тарихының (ДАТ-тың) дерек беру тәсілі мен образға оралған ойлардың астары ашылмай, шешілмеген жұмбақ күйінде қала берді. Осы орайда бұлай деуіміздің мәнін аша түсу әрі әр халықтың тарихын еуропалық таным-түсінікпен шектелмей, сол халықтардың өз­дері­нің таным-түсінігімен сарап­тау­­дың қажеттілігін көрсету үшін, көр­некі айғақ ретінде, ауыз­ша тарих­тың түрік, үйсін, қырғыз ха­лық­­тарының бәрінің шығу тегіне қатысты ауызша тарихтың ортақ бір дерегіне талдау жасап көрелік. Бұл дерек бойынша: «Ерте заманда жауласқан екі елдің бірі екіншісіне тосыннан шабуыл жасап, адамдарын түгел қырып, үйлерін өртеп, бар малын тігерге тұяқ қалдырмай айдап әкетеді. Жұртта тек аяқ-қолы шабылған бір бала ғана аман қалады. Осы аяқ-қолы кесі­ліп, қанға бөгіп жатқан баланы кейін қасқыр асырап, ержеткізеді. Бала­ның өлмегенін естіген жау жақтың ханы оны өлтіруге арнайы адам жі­бе­реді. Әлгі адам келсе, шынында бала тірі екен, қасында қасқыр, тө­бе­сінде ет тістеген қарғалар ұшып жүр дейді... Құдайдың құдіретімен аман қалған осы баладан өсіп-өнген ұр­пақ­тан кейін тұтас бір халық пайда болады» («Сүй кітабы» («Сүйшу»). 84-буманың 49-баяны жә­не «Жыу кітабы (Жыушу») 50-бу­ма­ның 42-бая­ны). Бір-біріне ұқсас үш аңыздың ор­тақ мазмұны осындай. Ауызша тарихтың осы дерегін еуропалық таным-түсінікпен талда­саңыз, бұл, шынында да, қияли ертегі, миф сияқты. Оған тарихи дерек деп қарауға да, сенуге де бол­­май­ды. Өйткені, біріншіден, аяқ-қолы шабылып, айдалада жал­ғыз қалған баланың басқа бір адам­ның, онда да медицинадан хабары бар адамның көмегінсіз тірі қалуы мүмкін емес, көпке бармай қансырап өледі. Екіншіден, қасқыр­дың табиғаты белгілі, қан көрсе, қасындағы серігінің өзіне ауыз салатын жыртқыштың қанға бөгіп жатқан баланы асырау орнына, оны сол жерде пәрша-пәршасын шығарып жеп қояры даусыз. Бұл – шынайы өмірден жұрттың бәрі білетін шындығы. Бұған талас жоқ. Енді ауызша тарихтың осы дерегін көшкіншілердің өздерінің таным-түсінігі тұрғысынан талда­сақ, мұнда ешқандай әсірелеу де, миф те жоқ. Бұл бар болғаны кәдуі­лгі өмірде болған тарихи оқи­ға­­ның образға оралып беріл­ген нақты баламалық көрінісі ғана. Көшкіншілер ұғымында: қыр­ғын тапқан елдің жұртында аман қалған бір ба­ла – сол елдің хал­қы­­ның түгел қы­рылма­ғанын, жұртын­да өсіп-өнер тұқымның қал­ған­дығын білдіретін символдық тұлға. Басқаша айтқанда, бұл – сол шабыл­ған елдегі бас көтерер ересек азаматтардың бәрі түгел қырылып, жұртта қайрат қылар қауқары жоқ, дәрменсіз бала-шаға, кемпір-шал ғана қалды деген сөз. Баланың аяқ-қолының кесілуі соның айғағы. Өйткені, баланың аяқ-қолының ке­сілуі – шапқыншылардың ша­был­­ған елдің асыраушы азамат­тарын түгел өлтірумен бірге қорек қы­лар азық-түлігін де, аяқ артар көлі­­гін де түк қалдырмай сыпырып әкеткенін білдіреді. Бұған көшкін­шілердің жұмсар баласын, асыраушы азаматын – «қолым», «қол-қанатым»; ал мінетін көлігін – «аяғым», «аяқ-ылауым» дейтіні куә. Мұны, басқаны айтпағанда, «аяқ-қолы кесілді», «қолды-аяқ­тай» тіркестерінің күні бүгінге дейін қазақтар арасында дәл осы мағы­насында қолданылатыны да дәлел­дейді. Кешегі Екінші дүние­жүзілік соғыстан кейінгі қиын кезеңде қолғанат етіп жұмсап отырған баласы мен аяқ ылау жасап отырған жалғыз атын белсенділер (бригадирлер) шөп шабу науқанына зорлықпен алып кеткенде, қысқы отын-суын дер кезінде дайындап ала алмай қалған қарттардың: «көр­мейсің бе, мыналардың аяқ-қол­ды бірдей кесіп, кәріп қылып қой­ғанын» деп бір-біріне мұң шағып, ренішін білдіріп отырғанын өзіміз де талай естіп, көріп өстік. Осы ретте мұндай ұғымның басқа шығыс халықтары үшін де жат еместігін және оның тым ерте заманнан бар ұғым екенін де еске салуға болады. Мысалы, х.э.дейінгі ІІ ғасырда өмір сүрген қытайдың әйгілі жиһанкезі Жан Чиәннің (Жан Кяньнің) өзі болған батыстағы елдер жайын­да айта келіп, патшасына (императорына) усундардың күнмиіне «император қызын» әйелдікке беру арқылы оларды сиуңнуларға қарсы соғыста одақ қылуға болатынын айтып: «Егер осылай істесек, сиуңнулардың оң қолын кесер едік» дейтіні бар (Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавщих в Средней Азии в древние времена. Т. ІІ. М.- Л. 1950. Стр. 155-156). Осы бір деректің өзі-ақ ауызша тарих дерегінің бәрі бірдей қиялдың жемісі еместігін, табиғатпен қойындаса егіз өскен көшкіншілердің болған тарихи оқиғаны көркемдік көрпесіне орап, тұспалдап жеткізудегі тәсілі, образды ойлаудың көрінісі екенін анық көрсетсе керек. Ауызша деректің бұдан кейінгі «аяқ-қолы кесілген баланы қасқырға асыратуы да, үстінде ет тістеген қар­ға­­ларды ұшыртуы» да осы айтыл­ған­дардың айғағы. Мұнда да мифтік ештеме жоқ, бәрі далалық тірліктің өз шындығы. Мұны өз болмысында түсіну үшін асырар азаматтарынан, тұтынар мал-мүлкінен, ішіп-жер азық-түлігінен бір сәтте түгел айы­рылып, жұрдай болып, айдалада қаңғып қалған дәрменсіз жандардың алғашқы уақыттардағы күнкөрісінің қалай боларын көз алдыңызға елестете алсаңыз жетіп жатыр. Сонда теріп жер жеміс-жидегі жоқ, жалаңаш жайдақ далада оларға тек қасқыр өлтірген жас өлексеге ортақ болудан басқа амал жоғына көз жеткізесіз. Бұған әйгілі Шыңғыс ханның тікелей атасы Бодончардың ағалары қуып жібергеннен кейін айдалада осылай өлексе жеп күн көргені де дәлел. Бұл ретте «Моңғолдың құпия шежіресі»: «Бодончар қасқыр жеген жемтікті теріп жеп,.. бір қыс өткізеді» (Моң­ғол­дың құпия шежіресі. Өлгей. 1979. 25-б.) деген дерек береді. Ал мұндай жағдайда, мына ұшы-қиыры жоқ, далиып жатқан байтақ даланың қай жерінде, қай қырқасының астында жас өлексенің бар екенінің жедел хабар­шысы – жемтікке үймелеп, ұшып-қонып жүрген қарғалар екені тағы белгілі. Міне, ауызша тарихта берілген: «баланы қасқыр асырауының, үстінде ет тістеген қарғалардың ұшып жүруінің» көшкіншілердің өз танымымен талда­ған­дағы деректік ақпараты осындай. Ал бұл – бір осы жағдайда ғана емес, ауызша тарихтың кез келген деректерінің де өзіне тән осындай шешуі бар деген сөз. Тек өкініштісі – ғылым­да өз үстемдігін орнатқан еуропа­лық таным-түсінік ауызша тарих дерегін көшкіншілердің өз таным-түсінігі бойынша талдап-тануына әлі күнге ырық бермей, не өздері тануға талпынбай, оларды шындығынан жалғандығы басым көне жазбалардың «жабайылар» деген дерегіне тәуелді етумен келеді. Ауызша тарихтың бір қайнар көзі – шежірелік деректер екені белгілі. Өйт­кені, дүниежүзі халықтарының қай-қайсысының да төл тарихының бастауының түпнұсқалық негізі осы шежірелік деректерде жатыр. Бірақ шежіренің тарихи-әлеу­мет­тік дерекшілдігіне, әсіресе өз­дері­нен жазба дерек қалмаған көш­кін­шілер үшін оның танымдық мән-мағынасының әмбебаптығына қарамастан, қазіргі тарих ғылымы осы шежірелік деректерге әлі күнге әрі кеткенде тек жанама, қосым­ша дереккөзі ретінде ғана қарап келеді, «жанұялар (әулет) тарихын қал­пына келтіруге мүмкіндік беретін тетік» (А.Сейдімбек) ретінде қарайды. Алайда мұндай түсінік шежіренің шын мәніндегі мазмұны мен қыз­метін толық ашып бере алмайды. Жалпы, бұл ретте, еуропалық таным-түсініктегі шежірешілдік пен көшпелі өмір салт тудырған ше­жі­­ре­шілдіктің арасында айтар­лық­тай айырмашылық барын естен шы­ғар­маған жөн. Көшкіншілер үшін ше­жі­ре, ең алдымен, адамдардың жады арқылы ұрпақтан ұрпаққа дәстүрлі түрде беріліп келген, сан алуан айтушылар мен тыңдаушылардың таным, талғам сүзгісінен өткен тарих. Бұл тарих­тың негізгі өзегі – әр кезеңде басы­нан өткерген тарихи оқиғалары жөніндегі халықтың өзінің естелігі. Мұнда ататекті түсіндіре таратып, кімнің кімнен өрбігенін айқындайтын есімдер тізбегін нақтылаумен бірге ру-тайпалардың пайда болу, қалыптасу тарихынан жүйелі кең мағлұмат беріледі. Онда және қазақтың этнолог ғалымы А.Сейдімбектің сөзімен айтқанда: «...халықтың қария сөздерінің аясында ұрпақтың генеалогиялық сабақтастығы ғана баяндалып қоймайды, ең бастысы, нақтылы тарихи оқиғалармен бірге тұлғалар туралы эпикалық жыр-толғаулар, тарихи аңыз-әңгімелер, ғибратты шешендік сөздер мен мақал-мәтелдер, әсіресе, ситуациялық мысалдар генеалогиялық ақпараттың негізгі мазмұнына айналып отырады. Яғни қазақ шежіресін (шежірешілдігін) халық болмысының барлық қырын сан алуан үлгіде паш ететін тарихи ақпарат қоймасы десе болады. ...Өткен тарихтың көпшілік ортада ауызша баяндалуы, сөйтіп этнос тарихының ұжымдық жадқа (памятіне) айналуы, ең алдымен шежіре деректерінің объективтілігі мен шыншылдығын қамтамасыз етіп отыр­ған» (Сейдімбек А.С. «Қазақ­тың ауызша тарихы. Астана. «Фолиант». 2008. 13-б.).Шежіренің осын­дай қасиетіне мән бер­­мей, оның айт­п­ағын жан-жақты талдап, танып тұшынбай, тарих тұңғиығының тере­ңіндегі шындықтың бүгінге жеткен жаң­ғы­ры­ғының баламасын ажырата тану да, одан нақты бір тұжырым жасау да мүмкін емес. Осы орайда ретіне қарай айта кететін тағы бір мәселе бар. Ол – ресми тарихта әу баста «көшкін­ші­лер» деген атау көшпелі өмір сал­тын тұтынатындардың бәріне ор­тақ болғанымен, кейінгі ғасыр­лар­да бұл атаудың негізінен Орта­лық Азияның тұрғындарына, одан да гөрі нақтыласақ, бірыңғай түрік­тектес халықтарға қатысты қол­да­­ны­латындығы. Мұның бұлай болуы­ның басты себебі, біздің пайым­дауымызша, ХІ ғасыр­да мұсыл­ман ел­деріне қарсы ұйымдас­ты­рыл­­ған атышулы «Крест жоры­ғы­нан» бас­талып, ұзаққа созыл­ған ор­­та­­ға­сыр­лық текетірестің еуро­па­­лық­­тар са­насында түрік халық­тары­­на деген дұшпандық көз­қарас­­ты қа­лып­тастыруында жат­қан секіл­ді. Өйт­кені, мұсылман­дар­ға қарсы жорық­қа шыққан крест­ші­лер­дің бетін қай­­тарып, оларды үл­кен жеңі­ліс­ке ұшы­­рат­қандар негі­зі­нен түрік­те­к­тес ха­лық­тардың жауы­н­герлері болатын. Шындығына келгенде, «түрік» атауы тек ХІХ ғасырдың аяғында дат ғылы­мы В.Томсен Орхон-Енисей ескерт­кіштеріндегі беймәлім құпия жазуды оқудың кілтін тауып, оны 1893 жылдың 15 желтоқсанында Данияның Ғылым академиясының Президиумының алдында жалпы жұртқа жария еткенінен кейін ғана барып, біртіндеп атала бастады. Онда да түрік халқы тек х. э. кейінгі VI ғасырда шаңырақ көтерген, ресми тарихта «Түрік қағанаты» деп аталатын мемлекеттің тұрғындары ретінде ғана танылды. Өкініштісі – «түрік» аталған осы мемлекеттің тұрғындарының да, сондай-ақ олардың ежелгі ата-бабаларының да және олар пайдаланған жазудың да осы алтыншы ғасырдан да бұрын болғаны, соған қарамастан, бұлардың бір де біреуінің, атап айтқанда, не халқының, не олардың ата-бабаларының, не жазуының осыған дейін неліктен түрік аталмай келгені ешкімді ойландырмады. Соның салдарынан «түрік халқы VI ғасырда Алтайда пайда болған жас халық» деген тұжырым тарих ғылымына еніп, ақиқаты анықталған ғылыми тұжырымдама ретінде берік орнықты. Осыдан кейін жалпы жұртшылықта VI ғасырдан бұрын түрік халықтары болмаған деген ұғым қалыптасты. Сол себепті кейінгі заман ізденушілері түрік халықтарының көне тарихын тек Түрік қағанатының тарихынан бастауға мәжбүр болды. Ал бұл түрік халықтарының бастау тарихы, яғни VI ғасырға дейінгі тарихы зерттеусіз қалды деген сөз еді. Осыған байланысты түріктектес халықтардың тарихына қатысты куәлік берер есте жоқ ескі замандардан жеткен заттық айғақтар мен жазба мұралар жан-жақты зерттеліп, ақиқаты анықталмай-ақ, жер бетінен із-түзсіз жоғалып кеткен тегі белгісіз халықтардікі деп танылып, бәрін соларға телу дәстүрге айналды. Осыдан келіп, адамзаттың ортақ бас­тау тарихы сол адамзаттың бір бөлігі түріктектес халықтардың тарихынсыз жазылды. (Солай екеніне көз жеткізу үшін «Әлем тарихының» алғашқы томдарын оқып көрсеңіз жетіп жатыр). Осы айтылғандардан ой қорытсақ, ортақ тарихымыздағы осындай олқы­лықтардың орын алуының басты себебі, жо­ғарыда айтқанымыздай, тарих жазушылардың әу бас­та өзімшіл менмендіктің (эгоцен­тризмнің) қосын жегіп, ата­ тарих­тың өткеннің өмір тәжі­ри­бе­сін алға тарта отырып, адамзат баласының ұрпа­ғын адамдық қалыптан шығар­май, бірлікке, кісілікке, пара­саттылыққа, бауыр­малдыққа, мейірім­ділікке, жарасымды үйле­сімділікке және тағы басқа осылар тәрізді ізгі қасиеттерге баулып жетілдірер тәлімгерлік қызметін ескермей, оны әр заманда үстемдік етуге ұмтыл­ған билеуші топтардың қажет­тілігін өтеудің құралына айналдыруынан деп білген жөн сияқты. Соның салдарынан тарих – ата-бабаларымыздың сан мыңжылдық тірлігінің тәжірибесінен жинақталған, тағылымы мол өмір мектебі болудан қалды. Тіршілік керуе­нінде толқын-толқын болып, бірін-бірі ауыстырып жатқан ұрпақтар сол өмір мектебінің тәрбиесін ала алмай, үдере соққан кезеңдік саясат желінің жетегінде кетті. Нәтижесі – бү­гін­гі бәрімізге ортақ бас­тан өткеріп жатқан тірлік: соғыс­тар, дағдарыстар, жарылыс­тар, жазықсыз құрбандар, бос­қындар... Мұның бәрі адам­зат баласының адамдық қалыбына ақау түскендігінен, шыққан түп-тегіміз­дің бірлігін ұмытып, бір-бірімізді бауыр тұтып, жанашырлық таныта алмағанымыздан болып жат­қан тірлік. Құдай бізді әуел­де жер бетіндегі бүкіл жан ие­лерінің бәрінен ерекшелеп, Адам етіп жаратты. Сондықтан, Жаратушының осы берген артықшылығын бағалап, алдымен, өзіңнің Адам екеніңнің мән-мағы­насын жете танып, сол арқылы басқаларға, яғни хайуанға да, мақұлыққа да ұқсамай, Адам болып өмір сүру – біз­дің қай-қайсымыз үшін де жарат­қан Жалғыздың да, аяла­ған Табиғаттың да, өсірген Қоғам­ның да алдындағы басты парыз болмақ. Осы киелі парызды ойдағыдай өтеуде баршамызды ата-бабаларымыздың өмір тәжірибесін жинақтап, тағылымды тәрбие мектебінен өткізетін құдірет – болмысты боямасыз көрсететін Ақиқат қолымен, періштелік тазалықпен жазылған Ортақ тарихымыз екенін естен шығармайық. Та­рих­ты қайта жасауға болмайды. Бірақ бар тарихқа байыппен қарап, кезінде түрлі-түрлі себе­птермен орын алған кем­шіліктерді ғылыми зер­де елегінен өткізіп, ек­шеп отыру – әр ұр­пақтың алдын­да тұрған келелі мін­дет­тердің бірі болса керек . Қойшығара САЛҒАРАҰЛЫ