Дүбірге толы дүние

Жақтастарыңа жақпай, басқаға жағу қиын Латын Америкасындағы белді елдің бірі Венесуэлада күрделі жағдай қалыптасып отыр. Президент Николас Мадуро елдегі төтенше экономикалық жағдайды тағы да екі айға ұзартты. Одан жағдайдың жақсара қоюы екіталай. Әлемдік экономикалық дағда­рыс кезеңінде көп елде жағдай мәз емес. Сөйтсе де, біраз елде жағ­дай дәл Венесуэладағыдай емес, қысылса да күндерін кө­ріп, қиындықтан шығу үшін жат­пай-тұрмай әрекет етіп жатыр. Бола­шақтарынан күдер үзбей, алға үміт­пен қарайды. Ал Венесуэла ше? Мұнда жұрт, әсіресе, оппози­цияның сөзіне ерген халық, қиын­дықты елді басқарушылардың қа­­білетсіздігінен, жөнсіз саясатынан көреді. Содан да олар кетсін дейді. Ондай пікірдегілер күн сайын көбейіп келеді. Тіпті, жақында АҚШ-тың барлау мекемесі пре­зидент Мадуроны оның жақтас­тарының өздері орнынан алады деген қорытынды жасапты. Жә­не оны әрі кетсе, келесі жылға дейін жүзеге асырады депті. Сонда бұл билік өзінің жақтастарына жақ­паса, басқаға қайтіп жақсын... Екіншіден, Мадуроны кетіруге АҚШ-тың да сырттан от көсеуі әб­ден мүмкін. Өйткені, Құрама Штаттар – мұндай іске, яғни белгілі бір өзіне жақпайтын билігі бар елдің ішкі ісіне араласудан үлкен тәжірибе жинақтап үлгерген мемлекет. Осы мамыр айының басында оппозиция өкілдері елдің Ұлт­тық сайлау кеңесіне президент Ни­колас Мадуроны қызметінен кетіру жөніндегі референдумды талап еткен 1,85 миллион адамның қолын жинап, тапсырды. Ал бұған президент сайланған мерзімім біт­кенше, яғни 2019 жылға дейін кетпеймін дейді. Ал халық оған көне ме? Заң, әрине, президент жағында. Әйтпесе, тағы бір «Сирия сценарийі» өмірге келуі ықтимал. Дегенмен, елде халыққа бірін­ші қажеттілігі – азық-түліктің же­тіс­пеушілігіне біраз болғанын жа­сырудың жөні жоқ. Жұрт бірнеше сағат кезекке тұрып, белгілі мөл­шерде ғана зат ала алады екен. Азын-аулақ қор жинап алуыңа жол жоқ. Жарық та, жалпы, электр қуаты үздік-создық беріледі. Сол электр қуатын үнемдеу мақсатында елде қазір аптасына екі-ақ жұмыс күні белгіленген. Мұндайда қай­дан экономика дамысын?! Жұ­мыс істемеген жерде бір нәрсе өн­дірілетін бе еді? Халық билікке осындай сауалдар қояды. Былтыр елдегі инфляция 189 пайызға жетті. Биыл одан да асатыны даусыз. Ал биліктегілер кінәні өздерінен көрмейді. Жақында сыртқы істер мнистрі Делси Родригес АҚШ-ты айыптаған мәлімдеме жасады. Өз елінде азық-түліктің жетіс­пеу­шілігін Вашингтон жасап отыр дейді. Содан халықтың наразылығы туып, ол мемлекеттік төңкеріске апаруы мүмкін екен. Ал президент Мадуро осы өткен сенбі күні елде ірі әскери жаттығу басталатынын хабарлады. Сырттан фашистердің, буржуазияның интервенциясы болуы мүмкін көрінеді. Бұлар халықты сыртқы жаудан қорқытып, экономикасын сол соғысқа бейімдегелі қашан! Ол марқұм президент Уго Ча­вестің кезінен басталған. Сонау мұ­найдың бағасы жоғары кезінде талай қаржы елді әскерилендіруге жұмсалды. Халық би­лікке сол үшін өкпелі. Өткен жыл­дың аяғындағы парламенттік сайлауда биліктегі Біріккен социа­листік партия 17 жылда алғаш рет жеңілді. Парламентте қазір оппо­зиция көпшілік. Билік содан үрей­ленетін секілді.

Қылмысты қатаң жазамен тыя аласың ба?

Жақында ғана Филиппин елінде президенттік сайлау өтіп, 71 жастағы Родриго Дутерте билік тізгінін ұстады. Арада тура бір апта өткенде ол елде өлім жазасын енгізу ниеті бар екенін мәлімдеді. Бұл кездейсоқ, күтпеген жағ­дайда айтыла салған сөз емес, сай­лау науқаны кезінде оны ашық айт­қан, өзінің жұртқа ұсынған бағдарламасының бір ұстанымы ретінде көрсеткен. Тек өлім жазасы ғана емес, қылмыспен күресте ешқандай аяушылық болмайтынын, полиция қызметкерлеріне қымыскерлер қарсылық көрсет­се, сондай-ақ, ұйымдасқан қылмыс­керлерді ұстаған кезде көздеп оқ атуға да рұқсат беруді заңдастырмақ көрінеді. Мұндай пікірді халық қолдай­тынын Дутертенің сайлауда жеңіп шыққанынан да аңғаруға болғандай еді. Бұл жаңа президенттің жай ұсыныстары ғана емес, оның бұ­ған дейін елдің оңтүстігіндегі Да­вао қаласының мэрі болған кезде жүзеге де асырған ісі болды. Сон­да ол қылмыскерлерді ұстап, оны сотқа беріп жатпай, атып тастай салуға нұсқау да жасаған болар, сол қалада мыңнан астам қылмыскердің «ұстау кезінде» қаза тапқаны бел­гілі. Сол үшін оған халық, журналистер тарапынан «жазалаушы», «ажал батальонының мэрі» деген атақ та берілген. Филиппин – Тынық мұхиттағы Тайвань мен Индонезия арасында сансыз аралдарда орналасқан үлкен ел. 80 миллионнан астам халық тұрады. Сансыз арал дегенде, 7 мың аралдың 1 мыңнан астамын халық мекендейді. Сол адамы бары, жоғы бар аралдарда қылмыс жасауға да жағдай көп тәрізді. Содан да олармен аяусыз күресуді айрықша назарда ұстау да заңды дерсің. Бірақ бүкіл әлемде жазаны жұмсарту, адам өмірін қиюға бармау идеясы қолдау тауып тұрғанда, өлім жазасын енгізуден бұл елге басқалардың ықыласы ауа қоймауы мүмкін. Ке­рі­сінше, оны адам құқын шектеу, қа­талдық, қайырымдылыққа қайшы деп сипаттау орын алар. Ал бұл елде өлім жазасына кесу осыдан он жыл бұрын, яғни 2006 жылы тоқтатылған болатын. Өлім жазасына кесуден әлемнің көптеген елдері, ең алдымен Еуропа елдері бас тартып отыр. Бұл қатаң жаза біршама мұсылман елдерінде сақталған. Содан да католицизмді ұстанатын Филиппин елінде бұл жазаны енгізуге талпыныс біраз жұрт­ты таңдандырған. Қазіргі кезде бұл жазаға рұқсат беріп қана қоймай, оны кеңінен жүзеге асыратын елдер қатарында ең алдымен Иран, Пәкістан, Сауд Арабиясы, АҚШ, сондай-ақ Қытай аталады. 2015 жылдың есебі бойынша 1600 рет өлім жазасы қолданылған болса, соны жоғарыда аталған елдер бөліседі. Бірінші орында – Иран, өткен жылы онда осындай 977 жаза қол­да­нылыпты. 2002 және 2008 жылдары мораторий жарияланса да, оған қайта оралды. Және кө­бейтіп те отыр. Не үшін дегенде, есірт­кі саудалағаны, біреуді өл­тір­гені, зорлағаны, қарулы тонау­ды жүзеге асырғаны, құдайға тіл тигізгені, сатқындық, парнография­ны таратқаны үшін деп біразға созылады. Басқа бір елдерде айып­пұлмен ғана құтылатын кей қыл­мыс үшін мұнда жаныңды беруге тура келеді. Екінші орын – Пәкістанда. Мұн­да 2014 жылға дейін өлім жазасына тыйым болса, былтыр қайта бастаса да қарқынды бастады – 320 адамды дарға асты. Алғашқы болып ре­сейлік Ахлас Ахлах деген біреу бұрынғы президент Мушаррафқа қастандық әрекеті үшін өлімге кесілді. Сауд Арабиясындағы бір жаза да жұрттың есінде. Халықтың бірлігін бұзды, араздық тудырды деген айыппен шииттік қайраткер шейх Нимр ан-Нимрдің дарға асылуы Саудия мен Иранның арасын жапты. Жалпы, бұл елде өткен жылы 158 адамды дарға асқан. Енді осынау қатаң жазаны Фи­лип­пин елі қолға алатын түрі бар. Оған ел басшысы бас болып кіріспек. Уды у қайтарады деген бар. Ал өлімді өлім қайтаратынына көңіл сене қоймайды. Өлім көбейетін сияқты көрінеді... бұл, әрине, біздің пайымымыз. Мамадияр ЖАҚЫП, журналист