Жиырма бес – халық ақындарының, жырауларының аузынан түспеген, жас күнін, шат күнін сағынтқан қимас, аңсайтын, көксейтін тіпті өкситін жылдар. Жиырма бес – жастықтың символы, жігіттің нағыз толысқан, бұла жасы. Жиырма бес дегенде жалындаған жастық, жарқылдаған өмір, лапылдаған сезім көзіңе елестейді. Сол қасиетті жиырма беске, жігіттің толысқан жасына кеше ғана Тәуелсіздігін алған Қазақстан да келіп қалды. Алған асуы көп, алары одан да көп жалындаған жас елміз. Тәуелсіздіктің символы болған Астана 25-тегі жігіттей жігерленеді. Қандай бәсеке, күрес болса да түсуге мен дайын деп екі білегін сыбанып, ештеңеден беті қайтпаған, тайынбайтын балуан сияқты.
Алайда, кешегіні ұмытпай, үнемі еске алып отырсақ қана бүгінгіні бағалап, алдағыны ардақ тұтарымыз сөзсіз. Осы алаңсыз дүниеге қалай келіп едік дегенде көз алдымызға алдымен 1991 жыл оралады.
Қайталау болса да еске сала кетейік, ол кезде Қазақстан экономикасы іс жүзінде шашылып қалған күйде еді. Бұрынғы кеңестік республикалардың арасындағы шаруашылық байланыстардың шорт үзілуі, алыс шетелдермен ешқандай іскерлік қатынастардың болмауы, алтын-валюталық резервтердің шағындығы, технологиялық артта қалушылық – міне, осының бәрі Тәуелсіздігін жаңа жариялаған Қазақстанның нарық әлеміне енердегі алдына тартылған ауыртпалықтар еді. Өндіріс барынша құлдырап, күнделікті тұтынатын тауардың өзі тапшы болып, бүкіл ел қиын жағдайда күн кешуде-тін.
Келесі жылдар жағдайды тіпті күрделендіре түсті. 1992-1995 жылдарда көптеген нәрсені құрбандыққа шалып, елді қайтсе де тығырықтан алып шығу үшін күресуге арналды. Сырттан шикізат немесе құрастыратын бұйымдар ала алмаған, ал дайын өнімдерін ешқайда өткізе алмаған жүздеген кәсіпорын өз жұмысын тоқтатты. 1990 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өндірісі екі есе, ауыл шаруашылығы өндірісі үш есе төмендеді.
Экономикалық түпсіз дағдарыс жаппай жұмыссыздықты тудырды және материалдық байлықтың шетсіз-шексіз азаюына әкелді. Халықтың жартысына жуығы кедейшіліктің шегіне жетті. 1995 жылғы орташа еңбекақы 1991 жылғы деңгейдің 35 пайызын ғана құрады. Жыл сайынғы инфляция көрсеткіші 2 мың пайызға шықты. Ақшаның құны адамдардың көз алдында құлдырап бара жатты.
Халықтың біршама бөлігі күйзеліске ұшырап, депрессиялық көңіл күй орнады, көптеген отбасылар ажырасты, балалар күтіміне көңіл бөлінбей, аналар ала қапшық арқалап кетті. Алкоголизм мен нашақорлық бұрынғыдан да көбейді. Құқық қорғау органдары материалдық-техникалық жағынан толық қамтылмағандықтан қылмыс әлемінің ықпалына түсті. Қоғамдағы онсыз да тайғанап тұрған тұрақтылықты радикалды көзқарастағы қозғалыстар мен кейбір саяси партиялар да шайқауға тырысып бақты. Жыл сайын жүздеген мың адам жылы қоныс іздеп, сыртқа ағылды.
Еңбекақы, зейнетақы, өтемақы төлеу сияқты қажетті қаржылық төлемдердің өзі болмаған соң ғылым, білім беру, мәдениет салаларының жағдайлары құлдырап кетті. Мектептер, балабақшалар, ауруханалар, шипажайлар, кітапханалар мен кинотеатрлар жабылып жатты.
Әрине, мұндай жағдайлар посткеңестік кеңістікте шаңырағын жаңа көтерген тәуелсіз республикалардың бәрінде де болды. Көршілес қырғыз, өзбектер де экономикалық тығырықты бастан кешіп жатты. Ондағы жағдайлар да бізге ұқсас еді. Бірақ олардың бізден бір маңызды артықшылығы болды.
1991 жылдың қарсаңында Өзбек-стандағы жергілікті ұлттың үлесі барлық халықтың – 72 пайызы, тіпті өздері де аз деп есептелген қырғыздардың үлесі де өз елінде – 53 пайыз еді. Бұл ел экономикасының тұтқасын ұстап отырғандардың басым көпшілігі жергілікті халық екенін көрсетеді. Өзгелер көшсе де жергілікті халық ешқайда қозғалған жоқ, керісінше тәуелсіздік алған соң басқа республикалар мен басқа елдердегі қандастары бұларда да біздегідей орала бастады. Сондықтан ең басты қиындық – кадрлық тапшылық дегенді бұлар көре қойған жоқ.
Ал Қазақстанның жағдайы мүлде басқаша еді. 1989 жылғы санақ бойынша елдегі барлық 16,5 млн. халықтың 6,5 млн.-ы ғана қазақ болды. Бұл 39,7 пайыз деген сөз. 1991 жылы бұл үлес сәл ғана артып, 40 пайыздың үстіне шықты.
Қазақстан бойынша қала тұрғындарының 27 пайызы ғана қазақтар болды. Жергілікті халықтың негізгі бөлігі, яғни 73 пайызы ауылда тұрды. Онда да біркелкі емес, мысалы Қызылорда облысы қазағының қаладағы үлесі 63,2 пайыз болса, өндіріс ошақтары көп орналасқан Қарағанды облысында 18,2., Павлодар облысында 17,4., Солтүстік Қазақстан облысында 12,3 пайызы ғана болды.
Демек, елдегі ең үлкен индустрия ошақтарының, ірі өнеркәсіп орындарының басында отырған қазақтардың саны саусақпен санарлық болатыны өзінен өзі түсінікті еді. Тіпті, орта дәрежедегі мамандар арасында да білікті қазақтар сирек болатын.
Сондықтан, 90-шы жылдардың басынан қазақтан басқа халықтардың бәрі өздерінің тарихи отандарына ағыла бастағанда Қазақстан өнеркәсібінің тұралап қалуы заңды болатын. Көшкендердің 70 пайызға жуығы қалалықтар болды, соның ішінде білікті мамандар қатары көп шыққан неміс, орыс, украин халықтары өкілдері алды-артына қарамай республикадан тыс жерлерге ағылып жатты. 1989-1999 жылдар арасында Қазақстан немістерінің үлесі 63,1%, украиндар 38,9%, орыстар 28,6 пайызға азайды.
Егер жақын болашақта КСРО құлап, Қазақстан тәуелсіздігін алады деген болжам жасалса бәлки Қазақстан басшылығы индустрия саласының кадрларын қазақыландыру саясатын жүргізген болар ма еді, қайтер еді. Бірақ ешкім де, ешқашан да таяу арада КСРО ыдырап, Қазақстан өз алдына тәуелсіз мемлекет болып кетеді дегенді ойламағаны, тіпті болжамағаны хақ. Ол тек асүйде ең сенімді деген адамдарға ғана айтылатын арман, әйтпесе тіпті ешкімге сездірмейтін қиял ғана болатын. Керісінше, КСРО жылдан-жылға осы қарқынмен өсе береді, халықтардың бір-бірімен жақындасу тенденциясы арта түседі деп ойлайтын.
Экономика мен халық құрамының, адам капиталының сапасы осындай болып тұрғанда сепаратистік пиғылдағы арандатушылар да көп көрініп, Қазақстанның дербес мемлекет болғанына қарсы белсенді әрекеттер жасай бастады. Жергілікті жерлер түгіл астананың өзінде, Жоғары Кеңестің төрінде ондайлар үндеулер таратып отырғанын сол кезде депутат болған Шерхан Мұртазаның жазғаны жуырда «Егеменде» басылды. («ЕҚ»., «Тәуелсіздік текті сөз»., 01.07.2016 ж.) Солтүстік, Батыс пен Шығыс Қазақстандағы сепаратистер көшелерге мыңдаған адамдарды алып шығудың аз-ақ алдында болғанын да халық жақсы біледі.
Міне, Қазақстанның жеке мемлекет болып, дербес туын көтерер алдында тағдырдың тартқан сыйы осындай болатын. Оның тәуелсіз мемлекет болу мүмкіндігі жоқ деп шешілмейтін проблемаларын санамалап беріп жатқан сәуегей сарапшылар шетелдерден де, өз ішімізден де жүздеп табылды. Алдымен қазақстандықтардың бастарын біріктірмейтін ең үлкен проблема ретінде оның этностық құрамының әртүрлілігі айтылды. «Жергілікті халықтың үлесі халық санының жартысына да жетпейтіндігі былай тұрсын, қоғамның әлеуметтік, экономикалық салаларындағы позициясы әлсіз, белсенділігі төмен. Бұл республиканы ұстап, экономикалық кілтіне ие болып тұрған, әлеуметтік түйіндерінің бәрін шешіп отырған орыстілділер болатын. Енді олардың белсенді бөлігі ауып кеткенде қалған жұрттың қауқары осынша алып жерді игеріп, өз алдына бөлек мемлекет бола алмайды» деген сәуегейліктің бет қаратпай тұрған кезі болды.
Сәуегейліктің бір сарыны Қазақстанның көп конфессиялығын қамтыды. Онда ислам мен христиан діні ағымдарының арасындағы қайшылықтарды реттеуге, ортақ тіл табуға республиканың қауқары жетпейтіні айтылды. Экономиканың сарыуайымға салынған сарапшылары тауарлар мен қызметтерге деген сұранысты арттырып, бәсекелестік орта қалыптастыратын мүмкіндік жоқ, нарықтық қатынастардың сырын меңгеретін кадрлар қалыптаспаған, әлемдік мұхит жолынан алыс жатқандықтан сауданың тиімді жолмен дамуына мүмкіндік жоқ деген сарындағы сараптамаларын қарша боратып, басшылар мен мамандарды әрі-сәрі күйге түсірді. Тағы бір сәуегейлер Қазақстанның террористік және экстремистік ошақтарға жақын орналасқан ұлан-байтақ жерге ие болып отырғанын айтып, солардың әсерімен республика есірткі тарату ошағына, одан әрі ұлтаралық кикілжің мен конфессияаралық қақтығыстардың қазанына айналатынын сарнап, ауыз жаппады.
Осындай қиындықтың құрсауынан біз қандай құдіреттің күшімен құтылып, аман шығып кеттік дегенді саналы деген адамның бәрі де бүгін естен шығармай ойлануы керек. Сонда ғана оның қадірін білетін боламыз.
Сарнаған сәуегейліктің бірі де орындалмай, Қазақстан аяғынан аман-есен тік тұрып, бүгінгі күні әлем таныған еңселі елге айналды. Осыдан асқан ерлік бар ма?
Біздіңше, елді осындай күйге жеткізген әуелі Алла, сосын қазақ халқының даналығы. Қандай қиыншылық болса да қазақ халқы төзімділікпен көтере білді, саналарында өздері сезіне қоймаған: «бұдан да қиын шақта өмір сүргенбіз, ал енді тәуелсіздік үшін бәріне де шыдаймыз, тәніміз түгіл жанымыз керек болса да оны да салдық осы жолдың мұраты үшін» деген ұлттық идея қалыптасты. Сол дана жұрттың арасынан шыққан сара басшы да халықтың ең тұнық, қайнаған ортасынан өсіп шыққан жан еді.
Елбасының өзі сол қысылтаяң шақтарда: «Қанша қиындық көрсе де, абзалдығы мен сабырлылығын, басқа халықтарға деген сый-құрметін сақтай білген халықты, қазіргідей қиыр-шиыр тарихи сын кезеңде өзім ажырамас бөлшегіне айналып отырған асыл жұртымды, ХХІ ғасыр табалдырығынан аттап, өз талайын тағы бір сынап көргелі отырған тәуекелшіл ұлтымды қалай ғана мақтаныш етпеспін?! Қалайша бас имеспін?!» деп тебірене жазды. (Н.Назарбаев., «Жылдар мен ойлар», «Алматыкітап», 2013 ж.)
Нұрсұлтан Назарбаевтың іскерлігін, көрегендігін, дипломатиялық шеберлігін, прагматизмін және т.б. қасиеттерін емес, осы мақалада тек қазақы қалпын ғана айтқымыз келіп отыр. Жоғарыда аталған бір емес, бірнеше ұрпақтың алдына тартылған ауыр сыбағаны аз жылдарда еңсеруінің басты сырының бірі осы қасиетінен дегіміз келеді. Сондықтан осы мәселеге тоқталып көрелік.
Ол халықпен оңай тіл табысты, оның сөздерінің бәрі түсінікті, талабының бәрі орынды екенін қазақ қапысыз мойындады. Қазақпен бірге өсіп, біте қайнасқан, оның асыл қасиеттерін бойына сіңірген өзге ұлт өкілдері де солай жасады. Президент барлық ішкі амалдары мен сыртқы қатынастарында қазақтың кеңпейілдігін, мол мейірімін ұстанды, «таспен ұрғанды аспен ұр» дейтін даналығын басшылыққа алды. Ерегескендерге де есесін жібермей, кісілігінен жаңылмай, кішілігімен жеңіп алды. Халық арасында телі мен тентек болмай қоймайды, әне бір жылдары жанға тиетін сепаратистік сөздер естілгенде де биіктен табылып, туысқан халықтардың туын жығатын сөздерге құрық бермеді. Әсіресе, осы этносаралық төзімділікті сақтауда Н.Назарбаевтың қазақы үлгісі бүкіл әлем үйренетін үрдіске айналды. Оны осы саланың талай сыралғы, білікті мамандары да мойындап жүр.
Біздің Елбасы Посткеңестік кеңістікте азуын айға білеген Ресейдің Горбачев пен Ельцин сияқты екі басшысынан кейінгі танымал лидер болғанын білеміз. Бір кезде мәскеулік журналистердің бәрі оның айтқан сөзін, таратқан лебізін жазып алуға жанталасатын. Сондай сұңғыла журналистің бірі ердің бойындағы елдіктің бәрі ұлттық ұстанымынан екенін жаңылмай танып, түсінбесе де қазақша бір сөздер айтыңызшы деп жата келіп жабысқан еді. Ұлт дегенде ұйымайтын жан бар ма, Нұрекең де еміреніп кетіп, ата-бабадан қалған жерімізді аман сақтап, елімізді көркейту міндетім деген сөздер айтқан. Осы сөзді түсінбесе де артынан мәскеулік журналист маған берген сұхбатының өзегі осы лебіз болды деп бағалаған.
Қолында шексіз билігі бар адамның ұстамдылық пен шыдамдылықты сақтай білгенінің өзі ғажап даналық қой. Алысқа бармай-ақ бүгінгі күннің өзінде талай мемлекет басшысының ісі мен сөздері ұстамсыздыққа ұрынып, соның кесірінен өз елі ғана емес, бүкіл аймаққа, әлемге кесірін тигізіп жатқан мысалдарды да көріп, біліп жүрміз. Мемлекет басшысы да пенде, оның бойында да эмоция бар, оның бойында да қаны қызып, жүгіріп тұрады. Солардың әсеріне елтімей, жоғарыдан табыла білу – халық даналығының, нақты айтқанда қазақы есті төзімділіктің, асыл сабырдың бойға берік сіңгендігі.
Басқа түскен қиындықтың бәрін баспақшылдықпен жеңетін Әбіш ақсақал мен Әлжан анадай халық өкілдерінің ортасынан шыққан жанның төзімді болмауы мүмкін де емес сияқты. Олардың даналығы: халықпен бірге болып, қандай қиындықты да қайыспай, сабырмен көтеруге үндеу еді ғой. Бойына соны сіңірген бала дана болған жасында да сол жолдан таймай келеді. Сондықтан оның барлық қасиетінің қайнар көзі қазақы қалып болып, «тұғырымыз – тыныштық, тірегіміз – тұрақтылық, тілегіміз – татулық» болып келеді. Осыдан биік мақсат бар ма?
Жақсыбай САМРАТ,
«Егемен Қазақстан»