Тәуелсіз Қазақстанның елордасы 18-ші туған күні қарсаңында қарқынды даму жолына түсіп, алып мегаполиске, өңіраралық өзара іс-қимыл, инвестициялық тартымдылық, халықаралық ынтымақтастық орталығына айналды. Кешегі қатардағы облыс орталығын бүгінгі төрткүл дүние түгел таныған әлемдік шаһарға айналдыру үшін үлкен күш-жігер жұмсалды.
Бірнеше жыл бойы Астана орталық мемлекеттік органдардың тұрақты назарына алынып, мемлекет қазынасынан қомақты қаржы бөлуді талап етті. Мәселен, орталық елорданы дамытудың негізгі бағыттары мен оның қарқынын айқындады. Басты басымдықтардың бір парасы 2001-2005 және 2006-2010 жылдарға арналған даму бағдарламаларында («Астананың гүлденуі – Қазақстанның гүлденуі») көрініс тапқан. Соңғысын жүзеге асыру жолында ел қазынасынан 514,1 млрд. теңге көлемінде қаржы бөлінді.
Алайда, біртіндеп қаладағы ахуал өзгеріп, Астананың сырттан инвестициялық қаржы тарту әлеуеті артты. Еліміздің бас шаһарына құйылған инвестиция еселеніп, экономикалық жағдайы нығайды. Оған 2001 жылы «Астана – жаңа қала» еркін экономикалық аймағының құрылуы игі әсерін тигізгені хақ. 2010 жылдан бастап қалалық билік бес жылдық мерзімге арналған Астананы дамыту бағдарламасын жүзеге асыруға кірісті. «Қазақстан Республикасы астанасының мәртебесі туралы» заңының алғашқы нұсқасына сәйкес олар бұған дейін қалада халықаралық шараларды өткізуге қажетті жағдайларды ұсынумен шектелген. Ал қолданыстағы заң елорданы дамыту мүддесін халықаралық ынтымақтастық аясында нығайтуға жол ашты. Сөйтіп, 2015 жылы Астана республикалық бюджеттің донорлары қатарын толықтырып, ел қазынасына 850 млрд. теңгеден астам қаржы аударған.
Шаһардағы халықтың тұрақты түрде көбеюі – елорда дамуының басты көрсеткіштерінің бірі. 1994 жылы жергілікті тұрғындардың қатары бар-жоғы 300 мыңды құраса, биылғы жылы миллиондық межеге дейін өсті. Оның дені еліміздің басқа өңірлерінен қоныс аударатын тұрғындардың еншісіне тиеді. Өмір сүру деңгейінің жоғарылығы, екі қолға бір күрек табу мүмкіндіктері, инфрақұрылымның және өмірді қамтамасыз ету жүйелерінің қалыптасуы Астанаға деген қызығушылықты арттыруда. Адами капитал елорданың стратегиялық қоры ғана емес, жергілікті биліктің жауапкершілігі мен тұрақты қадағалау факторына айналды. Сондықтан халықтың өмір сапасы мен деңгейін арттыру қала билігі қызметінің негізгі бағытына айналды.
Қазақстанның бас қаласы өзінің кәмелеттік жасқа енді толғанына қарамастан, әлемдік деңгейде мойындалды. 2014 жылдың қазан айында Астана Intelligent Communities Forum (АҚШ) бойынша әлемнің интеллектуалды қалаларының тізіміне еніп, 21-ші орынды иеленді. Астанамен жер-жаһанның түкпір-түкпіріндегі 22 қала байланыс көпірін орнатуы да аса маңызды. Олардың арасында Анкара, Варшава, Мәскеу, Пекин, Сеул сияқты астанамен қатар Питтсбург (АҚШ) және Ницца (Франция) іспетті қарапайым қала да бар. Олардың әрқайсысының өзіндік тарихы, бірегейлігі, ерекшеліктері және даму деңгейі бар. Белгілі мәселелердің түйінін тарқатуда аталмыш шаһарлардан Астананың түйіп алары да аз емес. Бірақ қаланы дамытудың қазіргі үрдістерін және мол тәжірибені қаперге алсақ, елорда өзіндік дамудың даңғыл жолына түскен.
2011-2015 және 2016-2020 жылдарға арналған Астананы дамыту бағдарламасына жүргізілген талдау халықтың және қала билігінің қажеттілігі артқанын көрсетеді. Егер алғашқы бағдарламада 5 бағыт және 14 мақсат қарастырылса, ал қолданыстағы бағдарламада олар сәйкесінше 6 және 20-ға дейін артқан. Қазіргі кезеңде орташа мерзімді басымдықтағы негізгі міндет теңдестірілген экономикалық дамуды, қолжетімді және сапалы білім беруді, тиімді еңбекпен қамтуды және халықты әлеуметтік қорғауды, қоғамдық тәртіпті және астаналық тұрғындар мен меймандардың қауіпсіздігін, қаланың кешенді құрылысын, тұрғын үй қорын дамыту және жаңартуды қамтамасыз етуге бағытталған.
Бұл ретте тиісті мақсаттар мен міндеттер тек жергілікті деңгейде ғана емес, Қазақстанды халықаралық деңгейде таныту мақсатында Астананың келбетін ажарландыру тұрғысынан да маңызды. Бас қала кез келген мемлекеттің бет-бейнесі екендігі көпшілікке мәлім. Бұл бағытта Астананың жүйелі дамуы процестерінің қаланы гүлдендірудің қазіргі үрдістеріне сәйкестігі баса назар аударуды талап етеді.
Бүгінгі Астана барлық көрсеткіштер бойынша аймақтық қала саналады. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Ұлт Жоспарында елорданы барлық аймақтағы зерттеушілерді, студенттерді, кәсіпкерлерді және туристерді тартатын іскерлік, мәдени және ғылыми орталыққа айналдыруды жүктеді. Бұл бағытта Астананың алдымен Орталық Азиямен шектелген аймақтық шеңберін кеңейту қажет.
Мемлекеттік билік Астананың әлеуетін аймақтың шеңберлермен шектеуге мүдделі емес. Есесіне ұзақ мерзімді басымдықта бас қаланы жаһандық шаһардың деңгейіне шығару діттелген. Тиісті мақсаттар мен міндеттер елорданың 2050 жылға дейін әлемнің 10 үздік қаласы рейтингісіне кіру тұжырымдамасында айқындалған. Маңызды құжат 2014 жылдың желтоқсанында ел Үкіметінде құпталды. Басты мақсаттар бойынша Астанада ауылшаруашылық шикізатты қайта өңдеу және шығару инфрақұрылымын қалыптастыру, ғылыми қамтымды экономиканы арттыру, баламалы қуат көздерін дамыту, өмірді қамтамасыз етудің барлық жүйелерін кезең бойынша жаңғырту жоспарланған.
Урбанизацияның артуы да маңызды үрдістердің біріне айналды. БҰҰ бағалауына сүйенсек, әлемнің қалаларындағы халық саны 1950 жылы 746 млн. адамнан 2014 жылы 3,9 млрд. адамға дейін күрт артып, 2045 жылы 6 млрд. адамға жетеді деп жоспарланған. Уақыт тудырған мәселелерден Астана да кенде емес. Ол Урбанизацияның жолдағы кептелістер, қоршаған ортаның ластануы, еңбек нарығындағы бәсекелестік, криминогендік ахуал секілді жағдайлар. Бұл бағытта Астана билігінің алдында, біріншіден, қала тұрғындарын ыңғайлы және қолжетімді баспанамен қамтитын тұрғын үй кешенін кеңейтуге, халықтың өмір сапасын жақсартуға, екіншіден көші-қон ағындарын реттеуге байланысты келелі міндеттер тұр.
Кезекті қалыптасқан үрдістердің бірегейі – қалалық агломерацияларды қалыптастыру. Мегаполистердің айналасында шағын қалалар және басқа елді мекендер топтасады. Олар бірте-бірте қарқынды экономикалық, көлік, мәдени және өзге байланыстармен бірыңғай жүйені құрады. 2013 жылдан бері Қазақстанның ұзақ мерзімді өсу полюсі ретінде Астана агломерациясын қалыптастыру бойынша жұмыстар жүргізілуде. Өзек-қала ретінде Астананың қамқорлығымен Алтынсу, Қызылжар, Максимовка, Талапкер және басқа елді мекендер ажарлана түспек. Оның аясында инфрақұрылымды қамтамасыз ету, индустриялық аумақтарды құру және азық-түлік белдеуін дамыту шаралары қарастырылған. Алдағы уақытта елорданың айналасында контрмагнит қалалар салынады. Олар көші-қон ағындарын қабылдап, бас қалаға түсетін жүктемені азайтады.
Соңғы уақытта қалалық дамудың күн тәртібіне «ақылды» қала жобасын енгізу мәселесі ұсынылған. Олар ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың және инновациялардың жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Бұл өз кезегінде қолайлы қалалық ортаны құруға және қалалық қауымдастық ішіндегі тұлғааралық және әлеуметтік байланыстарды кеңейтеді. Қалалық билік мүдделі жеке тұлғалармен әріптестік орнатып, «Смарт Астана», «Қауіпсіз қала» және басқа жобаларды жүзеге асыруда. ЭКСПО-2017 халықаралық мамандандырылған көрмесінің өткізілуі де жауапкершілікті арттырады. Қуатты үнемдеу және қуаттың баламалы көздерін пайдалану саласында Астанаға шетелден жаңа технологияларды тартуға байланысты үміт мол.
Бүгінде Астана толағай табыстардың ордасына айналғаны сөзсіз. Бірақ жетілдіруде де шек жоқ. Орташа және ұзақ мерзімді сипаттағы амбициялық мақсаттарды белгілесек, ағымдағы және шешілмеген мәселелерді қаперге алған абзал. 27 сәуірде Елбасының қатысуымен Астананы дамыту және ЭКСПО-2017 даярлау мәселелері бойынша өткен жиналыс олардың тапшылығын көрсетті. Тұрақ жүйелерінің жоқтығы, жер ресурстарын жеткілікті түрде тиімді пайдаланбау, инновациялық салаға шағын және орта кәсіпкерліктің қатысуы сылбыр, үлестік құрылыс аясында бой көтеретін проблемалық нысандардың болуы және басқалар бар. Сондықтан қалалық әкімдіктің атқарар жұмысы жеткілікті.
Астананың өзіндік миссиясы бар екендігі даусыз. Оның аясында Қазақстан елордасы дамудың жалпы стандарттарын белгілейтін өңірлердің және қалалардың нақты көшбасшысы, халықтың өмір сүруіне қолайлы жағдайлар кеңістігі ретінде қалыптасуы, сонымен қатар, өңірлік орталықтан біртіндеп әлемдік деңгейдегі қалаға айналуы қарастырылған. Ендеше, Астананы дамытудың жаңа көкжиектеріне қол жеткізу барлық тұрғындардың бірлесе жұмылатын ортақ ісіне айналуы қажет.
Андрей ЧЕБОТАРЁВ,
Қазақстан Республикасының
Тұңғыш Президенті – Елбасы кітапханасының сарапшысы