Банк реформасы бастауында

Тәуелсіздік талаптары

Иә, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін оның басты талаптарының бірі – ақша-несие сая­сатын іске асыру болғаны белгілі. Алайда осы іс біраз уақытқа дейін шешімін таба алмай келгені бүгінде айтуға ғана жеңіл. Нақты деректер мен құжаттарға жүгінсек, әлі де КСРО құрамында бол­ған кезімізде, 1991 жылдың 20 маусымы күні Қазақ КСР-інің Жо­ғарғы Кеңесі «Қазақ КСР-інің Ұлттық Банк туралы» қаулы­сын қа­был­дапты. Тек содан кейін арада екі жыл өткен соң 1993 жыл­дың 13 сәуі­рінде рес­публи­ка­ның Жоғар­ғы Ке­ңесі «ҚР-ның Ұлт­тық Банк тура­лы» Заңын қабыл­да­ды. Ал ұлттық валю­та­мыз – теңге бұдан соң тағы да жеті ай өткен соң айналымға енгізілді. Тек сол кезде ғана аяғын тәй-тәй басқан балғын егемен ел Ресейге қолма-қол ақша тәуелділігінен құтылған-ды. Осы ара­лық­та ақша-несие төңірегінде адам түсі­ніп бол­май­тын, шым-шытырық оқиғалар орын ал­ды. Адам жақсыға тез үйренеді ғой. Тәуел­сіз­дік­тің 20 жылының биігінен қарағанда со­ның бәрін ұмытып кеткендейміз бе, қалай өзі? Одақтың ыдырау, іргесі сөгілу үдерісі сексенінші жылдардың аяғында айқын көрі­не бастады. КСРО деп аталатын алып елдің банк жүйесі де өзгерістерге ұшырады. Банктер халық шаруашылығы салалары бойын­ша АгроПромБанк, КредСоцБанк, ПромСтройБанк, ЖилСоцБанк деп бөлініп, жары­ла бастады. 1991 жылы Кеңес Одағы ыдыра­ған­нан кейін бұл банктер егемен қазақ елінің меншігіне ауысып, коммерциялық банктер болып қайта құрылды. Осы уақыттан бастап елде банк капи­талын жинақтау, акционерлерді банкіге тарту қа­жет­тілігі туындады. Айтайын дегеніміз – жо­ғары­да аталған банктер өндірістің құл­ды­рауына ықпал жасай алмады. Өйткені бұ­рынғы орталыққа бағынған кәсіпорын­дар­дың ақша қаражаты Ресейге ағылды. Қаза­қстанда қалға­ны­н­ың өзі жырым-жырымы шығып, кәсіп­орындарды орнынан тұрғызуға дәрмен­сіз бол­ды. Сөйтіп, олар қаражатсыз қалды. Бұл кезде банктен несие алып, іс тындыра­мын деу құр қиялға айналды. Сол кезде банк­тің пайыздық ставкасы 250-270 пайызға жеткенін отандас­тарымыз ұмыта қоймаған шығар. Тоқсаныншы жылдардың басы мен орта тұсында дүкен сөрелері жылан жалағандай бос қалды. Осындай азық-түлік тапшылығы оны талон арқылы жан басына шектеп беруді талап етті. Қолма-қол ақшаның жетіспеуінен банктерге бюджеттік түсімдер түспеді. Адамдар жалақыларын айлап ала алмады. Мұның бәрін неге тәптіштеп отырмыз? Әри­не, тектен-тек емес. Өйткені осындай күр­меуі қиын банк жүйесі мен ақша-несие ре­формасын алға апару үшін тек жоғарыда ғана емес, сонымен бірге жергілікті орын­дарда да оған бел шешіп кірісе алатын жүйе жетекшілері де ауадай қажет еді. Дауылпаз ақын Ма­хам­беттің бір өлеңі төмендегіше өріліп келер еді. «Қабырғасын қаусатып, Бір-біріндеп сөксе де, Қабағын шытпас ер керек, Біздің бүйткен бұл іске». Сондай қабағын шыт­пайтын ердің бірі сонау 1992 жыл­дың басында мемлекеттік банктің Орал облыстық басқармасына бас­тық болып тағайындалған Борис Ізбасаров бола­тын. Ол 1993 жылы Ұлттық Банктің Батыс Қазақстан облыстық филиалының бас­шысы болып қайта бекітілді. Оның алдында қысқа уақыттың ішінде тәуелсіз ел талаптарына сай банк жүйесі фи­лиалын қалыптастыру міндеті тұрды. Ең бас­тысы, дәл осы кезеңде ұлттық кадрлар әзірлік қажеттігі туындады. Осыдан он тоғыз жыл бұрын мемлекеттік банк жүйесі басқар­масын­да қызмет жасайтын қандастарымыздың үлес салмағы 5-6 пайыздан аспайтын. Қазір 80 пайыздан асып отыр, деп мәлімет берді бізге бү­гінгі әңгімеміздің кейіпкері. Басқармада банк саласының қыры мен сырын жетік мең­герген, тәжірибелері мол, кәсіби деңгейлері жоғары, қай кезде де өз істеріне мұқият, ыждағатты өзге ұлт өкілдері қызмет жасады. Филиалда тәлімгерлік қозғалысты өрістету арқылы біз олардың кәсіби дағдылары мен табанды қасиеттерін бүгінгі буын банк жүйесі тол­қындарына ауыстыруға тырыстық. Бұл ісі мен сөзінің арасында айырма­шы­лық жоқ Ұлттық Банк филиалы басшысы Б.Ізбасаровтың ақ адал сыры да, шыны да екеніне бәс тіге аламыз. Көп кешікпей Ұлттық Банк жүйесі филиалдарын компьютерлік ж­ү­йеге көшіру үрдісі басталды. Респуб­ликадағы аудан орталықтары осы байланыс жүйесіне енгізілді. Дәл осы тұста кадрларды компьютерде жұмыс істеуге дағдыландыру ісі де кең қарқын алды. Ұлттық Банктің Батыс Қазақ­стан облыстық бөлімшесі төзімділік пен жауапкершілікті, кәсіби біліктілікті талап ететін бұл істі де алғашқылардың бірі болып абы­роймен атқарып шықты. Бұған филиал басшысының  қосқан үлесі қомақты. Тәуелсіздіктің елең-алаңында банк жүйе­сін­де орын алған күрмеуі қиын, себебі мен салдары қайда апарып соқтыратыны белгісіз күрделі кезеңде, сол уақыттың тынысын ай­қын аңғарып, соған икемделе білгені, адамдармен қарым-қатынас­тарда мәмі­ле­герлік танытқаны Б.Ізбасаров­тың да, ол басқаратын Ұлттық Банк филиалының да тек пай­да­сына шығып отырды. Ең бастысы, ол тұрғындар арасында Ұлттық Банк жүйесі мен оның болашағына сенімділікті орнық­тыра білді. Осы орайда «Сабыр түбі – сары алтын» деген халық мәтелін сәл өзгертіп: «Сабыр түбі – төл теңге, ұлттық валюта болып шықты» деп қолдансақ, шындықтан алшақ кетпейміз. Тәуелсіздік жылдары Ұлттық Банк жүйесі жоғарыда айтылғандай, тың­нан түрен сала отырып, өз даму жолын қа­лыптастырды. Қара­ңыз, бүгінде ол тәуелсіз еркін даму мен тұрғындардың алаңсыз өмір сүріп, еңбек етуінің бір кепіліне айналып келеді. Жүйенің осындай биік деңгейге көтерілуі­не, егемен елге қызмет жасауына республика аймақтарын­дағы Борис Ізбасаров секілді банк саласының байыпты да бекем, сабырлы да  салмақты басшылары өз үлес­терін қосқаны кәміл. Қай салада да кадр­лар­дың буын алмасулары болып жата­ды. Өйт­кені өмір заңы осындай. Мұндай кезде өз тәжірибесі мен кәсіби дағдыларын кейінгі толқынмен бөлісіп, банк жүйесінде ұлттық кадрларды қалыптас­тыруға өлшеусіз үлес қосқан Бористей майталман банкирлер қандай құрметке де лайықты. Ақжайық өңіріндегі банк жүйесінің бүгінгі буын өкілдері оны өздеріне ұстаз санайды. Банкир мерейі дегеніміз де осы шығар, бәлкім. Ал оның банк рефор­ма­сының бастауынан қанып ішіп, бүгінгі күнге дейін үздіксіз он тоғыз жыл бойы Ұлттық Банк филиалын үлкен абыроймен басқарып келе жатқаны жүйеге деген адалдығы мен арының тазалығы деп білеміз. Тәуелсіздіктің 20 жылдығы қарсаңында мұндай жандар осындай екі-үш ауыз журналистік толғам жасауға әбден лайықты болса керек. Темір ҚҰСАЙЫН, Батыс Қазақстан облысы. Суретте: Борис Ізбасаров.