Мәскеулік қазақ немесе Сәкеннің «Ақсақ киік» әні жайында

Көре қалса жылыұшырап: «қарағым-шы­­рағым» деп жа­ны қалмай жайыңды сұ­рап, жолда көрсе «сапар оң бол­сын» деп қау­қылдап, бір іс жасалса «Аллаға тәубе», «ар­ты қайырлы  болсын» деп бәріне шү­кір­шілік етіп отыратын кең­пе­йілді, барлық адам­ға тек жақ­сылық ойлап тұ­ра­тын жомарт жүректі, дархан қазақты осы күні Са­ры­арқадан табу да қиын. Ал енді ондайды Мәс­кеуден көремін деп ешкім де ойламас еді. Үстіміздегі жылғы қаңтардың аяғында бел­­­гілі филолог-ғалым Дихан Қам­забеков бас­таған төрт адам Мәс­кеуден Смағұл Сә­дуақасовтың сү­йе­гінің күлін әке­луге бар­ға­нымызды «Егеменге» жазған едік. («Алаш ар­дақты­сы­ның рухы елге орал­ды»,  25.­01.­2011 жыл). Бізді Қа­зақ­стан­ның Ресейдегі елші­лігі­нің өкілдері, со­ның ішінде Серік­қали Байменше бас­таған жігіттер қарсы алып, аяқ-қолы­мыз­ды жерге тигізбей алып жүр­генін де айт­қан бо­латынбыз. Олар сон­дағы қазақ диас­по­расы өкілдерін де Сма­ғұлдың рухын шы­ғарып салуға ша­қырған екен. Мәс­кеуде қазақ мә­де­ние­тінің «Мұрагер» деп ата­латын ұйымы ба­рын бұрын да талай рет айт­қанбыз, көппен бірге сол ұйымның өкілі деген бір ақсақал да жүрді. Әлгі кісі қау­қылдаған, ма­ңа­йын­да­ғы жастардың бәріне «қа­ра­ғым-шы­ра­ғым­да­ған» бір кеңпейілді жан екен. Солтүстіктің суы­ғындай ортаға мұн­дай адам қай­дан келе қалған, дәу де болса бір бала­сы­ның немесе не­ме­ресінің соңынан еріп, қа­зақтың қа­лың орта­сынан жуырда ғана көшіп кел­ген адам шы­ғар деп ой­лап едік. Сөйтсек... ақ­сақалдың Мәс­кеуде тұр­ғанына 60 жыл бо­лыпты... Мәссаған... Өзінің жасы 83-те екен. Мұндай кісінің тағдырымен тереңірек таныспау біз үшін кә­сіби күнә болар еді, сондықтан бір әредікте ақ­сақалды әңгімеге тарттық. – Мені не үшін жазбақсың, шырағым, менің ешқандай елден ерек еңбегім жоқ, Мәскеуде тұратындығым өнер емес қой, сен одан да Сәкен Сейфуллиннің «Ақсақ киік» деген өлеңінің та­рихын жазшы. Сол әнді естісем... жан-дүнием босап жүре береді. Әл­мырза Ноғайбаевтың айтқанын естідім, өзім кассетасын қолға түсіре алмай жүрмін, деді ақсақал күрсініп. Қайдар Құмарбеков ағамыз Шығыс Қа­зақстан облысының ор­талығы Өскемен қа­ласының жа­нындағы Айыртау, Көктал деген ауылдардың маңындағы қо­ныста 1928 жы­лы дүниеге келген екен. Айтуына қарағанда, әкесі аудан көлеміне белгілі адам бо­лыпты. Соғыс аяқталған жылдары көр­шісінің көр­сетуімен сотталып, Қарағандыдағы лагерьге айдалып кетіпті. Сондағы жасаған «қыл­мы­сы»: соғымға буаз бие сой­ған­дығы екен. Ол кездегі заң бо­йынша өзінің малы немесе са­тып ал­ғандығына қарамайды, мұндай мал сой­ған адам бірден қыл­мыс­кер болып та­нылады. Ішінде төлі бар малды қазақ жай да соймайды ғой, тек білмей қалғанда болмаса. Биенің ішінен құлын шыққанын көр­ген «қырағы» көрші «үлкен қылмысты» дереу жеткізе қойып, әкесін сол бойы айдап кетеді. Ол сол кеткеннен оралмай, Қара­ған­дыда қайтыс болған екен. Осы оқиға әсершіл жігіттің жас жүрегін ауыр жаралап, ол көрші-көлемнен көңілі қат­ты қа­лады да, көз көрмес, құлақ естімес алыс жаққа кеткісі келеді. Сөйтіп, 1948 жы­лы Мәскеуден бір-ақ шығыпты. Темір жол институтына сырт­тай оқуға түсіп, Мәскеудің әр­түрлі мекеме, кәсіп­орын­дарында қыз­мет істейді. Соның ішінде су шаруашылығы инс­ти­тутында, темір жол құ­ры­лы­сында еңбек еткен. Ең ұзақ жұмыс істеген кәсіпорны «Метрострой» екен. Соның ішінде Қақаң «Комсомольский проспект» стан­сасының құрылысына қатыс­қа­нын еске алды. «Әрине, метро­құ­ры­лыстың толып жат­қан қызығы мен шыжығы болды, бірақ оның саған атүстінде қайсыбірін ай­тайын», дейді қарт. «Метростройдан» кейін Жобалау инс­титутына ауысып, сонда да біраз жылдар қыз­мет етіпті. «Өзбекстан мен Түр­кі­менстан республикалары тұ­рақты өкілдіктерінің құ­ры­лысын жо­балауға қатыстым. Оларға жа­на­шырлық білдіріп, болысқан кей­бір еңбек­те­рімді айтар едім, бірақ оның қажеті жоқ. Жалпы «мен, мен» дегеннен жаман әдет жоқ», дейді ақсақал. Дегенмен, бұл кісінің туысқан халыққа, сон­дай-ақ өзіміздің елдің адамдарына істеген игі қадамдары көп сияқты. Мәселен, елшілік жігіттері кезінде оның «жас тұлпарлықтарға» да қамқорлық жа­сағанын ауызға алды. Қазір ақсақал зейнеткер. Мәс­кеудің қақ ортасында, кемпірімен екеуі ғана өзінің жеке пәтерінде тұрады. Жат орта шымыр етіп ширатып, басы-бойын жеңіл ұс­тауға үйреткен секілді. Қазақ­стандағы 83-тегі ақсақалдардай ауыр қозғалып, тірсегі дірілдеп жүрген жоқ, қимыл қозғалыстары әлі күнге ширақ. «Екі саяжайым бар, жер көлемі 12 сотық, маған жетеді. Оларды көршілерім­ді­кінен кем қыл­май, күтіп ұстай­мыз», дейді ол. Үйдегі апа­йымыз университет бітірген адам екен, ұзақ жыл­дар Мәскеудің мәдениет саласында қыз­мет етіпті, қазір ол кісі да зейнеткер. Өзі Қа­зақ­стан­нан бірнеше жазушының кітабын жаз­дырып алып, оқып тұрған. Соның ішінде І.Есенберлиннің көп­томдығы әлі күнге сақ­таулы тұрған көрінеді. Ағамыздың бір ұл, бір қызы болған. Ұлы қайғылы қазаға ұшы­рапты, ол жөнінде қарт көп еш­нәрсе айтпады. «Әйтеуір, әс­керде жүр­генде опат болды ғой, Ау­ғанстанда қаза тапты, – деді. – Анығын білмеймін, есіме алу қиын, жүрегім ауырады», дейді күрсініп. Ал қызы мен күйеу баласы дін аман, олардан екі жиен көріп отыр. Үлкен жиені Фарида Нұр­баева халықаралық қа­тынастар институтында оқиды екен. Күйеу баласы да жақсы қыз­мет­те, осындағы институттардың бірінің про­рек­торы көрінеді. Ақсақал Мәскеуде тұратын қазақ қария­ларымен жиі араласып тұратынын айтты. Соның ішінде соғыс ардагері, отставкадағы полковник Әкім ағай деген бір кісіні қатты мақтап отырды. «Ол маған «ағай» дейді, мен оны «ағай» деймін, екеуміз қатты сыйла­самыз», деді қарт. Қақаң мәскеулік қазақтардың «Мұрагер» мәдени ұйымы туралы да көп айтып, олардың жұмысына ризашылығын  білдірді. Оны ал­ғашқы болып құрысқан жігіт­тер­дің еңбегін де көп еске алды. Қазіргі азаматтар да солардың жақсы дәстүрін жалғастырып келеді, енді «Қазақ тілі» қоғамының 20 жылдығын атап өтеміз, деді ол. Бұлар біздің бас қосатын, ана тілімізде сөйлеп, еркін тыныстап, емен-жар­қын жүретін ортамыз. Сондықтан осын­дағы жігіттерге қолдан келген кө­мегімді тигізуге тырысамын. Осылай қарай жүруді жаным қалап, шақырса қуанып қаламын, дейді ақсақал. Ұлтшыл, фашистік ұйымдар көбейіп, жас­тар бұзылып жат­қанда Мәскеуде жүру қауіпті емес пе деген сұрағымызға ақсақал: өзің жақсы болсаң ешкім де тимейді, оның үстіне қазақ мұнда абы­ройлы. Біздің елде болған жанның бәрі де Қазақстанды мақ­тап келеді. Жуырда бір орыстың шалы да Қа­зақстанды мақтап отырды. Украинаға немесе басқа бір елге барсаң өз тілдерінде сөйлеп, орысша жауап бермейді, ал қазақтар орыс тілін сыйлайды екен, өздері кішіпейіл деп риза болып отырды. Мен ондайда тө­бем көкке жетіп қалады. Қазақ­стан туралы бір жақсы сөз, ұнам­ды лепес естісем сол күні қуанып жүремін, құдайға шүкір, қазіргі абыройымыз жаман емес. Назарбаев та дәл уақытында келген адам болды, аумалы-төкпелі заманда осындай дана адамдар ғана дұрыс басқара алады. Басқа жерлердегідей қан­төгіс, ұрыс-керіс Қазақстанда болған жоқ, соның өзі үлкен бақыт, дейді ақсақал. Солай... Сырт қараған адамға Қақаңның қағанағы қарқ, са­ға­нағы сарқ. Зейнетақысы жақсы, 12 мың Ресей рублін алады. Кемпірінікі және бар. Үйі, сая­жай­лары бар. Бірақ... 60 жылда қазақтық қалыбын бұз­бай, елді есінен бір сәт те шығармай келе жат­қан тегі мықты, саналы ердің жаны та­мақ­тың тоқтығы мен көйлектің көк­тігіне жұбана алмайтын сияқты. «Туған жердей қайдан болсын», деп қалды ол бір сөзінде күрсініп. Біздің Смағұлдың рухын іздеп келгенімізге де ол қатты толқыды. Міне, осының өзі қабырғасы бүтін елдің қылығы, қазақ тірісінің де, өлі аруағының да басын қосып жат­қанының көрінісі бұл, мен соған тоғайып отырмын. Бұрын біз ба­сымыз түгел қосылып, еңсеміз көтерілер ме екен деп армандаушы едік. Енді сол күнге жеттік, иншалла. Қарашаңырағымыздың құты арыл­­ма­сын, әмсе, еліміздің еңсесі биік болсын,  деді ол. Бір кезде елден қатты өкпемен кеткен кө­ңіл бұл күнде жадырап, саналы ердің жүрегін сағыныш сезімі жара­лайтын секілді. Елде жалғыз қарындасы бар екен, оның бір бала­сының Мәскеуде оқуына жәрдем беріпті. Бірақ, 60 жыл мәскеулік болған жан енді еңкейген шағында елге бара ала ма? Ұзақ жылдар «Мәскеуде жүр», «Мәскеуде тұрады» деген жасанды мақ­танның жалған буына мәз болып, елге қайтуға асық­паған басы енді жат жерде тамыры тереңге кетіп, өзі шау тартқан шағында бәрін өзгер­тіп, жаңа қадам жасауға ба­тылы бармасы белгілі. Оның жүрегін осы жайлар жабыр­қа­татын сияқты. Сәкеннің «Ақ­сақ киік» әні­нің жанына жа­қын көрінуінің де сыры сол болуы керек. Қиырсыз, Бетпақ дала... қураған шөл... Жалғыз-ақ сырғаңдайды қоңылтақ жел. Меңіреу... тірі жан жоқ... жып-жыл­мағай... Ел қайда? Ел алыста – шулаған ел... Сандалып келе жатты ақсақ киік, Бір тоқтап, анда-санда әлін жиып... Ақ бөкен сахараның ботакөзі Атты екен қандай адам көзі қиып?.. Жат орта, бөтен ел қанша үй­ренді десе де адамға то­бынан жырылып, адасып қал­ған ақсақ киіктің Бетпақ да­ласындай бо­лып көрінетін бол­са керек... (Қауқылдаған қа­­зақтың шалы шынында да тобынан жы­рылған ақсақ киіктей болып көрінді бізге). Сондықтан да адамның жаны шырылдап: «ел қайда?» деп қиналатындай, бірақ «ел алыс­та...» деп на­литын секілді шерлі жүрек. Әннің сөздері мен мұңлы сазы қарт­тың жүрегіндегі жара­сын дәл басқандай. Әрине, жат жұрттың ұна­сы мен құлқына бағы­нып, қарынның тойғаны мен қал­таның қампай­ғанына мәз болатын тексіз жандар то­лып жа­тыр, оларға бә­рібір... Ал мынандай асыл­дар көп емес. Жақсыбай САМРАТ. Астана-Мәскеу-Астана.