Әртіс болғанымды әке-шешем әуелден қаламады
Жауларын ордасында жайратып, Отанына жеңіспен оралған орденді майдангердің ұлы екенімді әркез мақтан тұтамын. Қарт сарбаз – Қасым әкем жасының тоқсаннан әлдеқашан асқанына қарамастан арамызда әлі аман-сау жүргеніне шүкіршілік қыламын. Әскери адам болған соң ба, әлде әуелден ұстанымы солай ма, әйтеуір балаларын бұлжымас тәртіпке баулыды. Саналы ғұмырын мұғалімдікке арнаған анамыз Айнаш та адалдықтың, әділдіктің, адамгершіліктің ала жібін аттамауды қаршадайымыздан қанымызға сіңірді. Мен үшінші сыныпты бітіргенде отбасымыз Сарыағаштан Кентауға көшті. Жайнаған жас қала қанатын кеңге енді жайып келе жатыр екен. Дастархан үстіндегі үйішілік әңгіме үстінде әке-шешеміз қарындасым екеумізді жаңадан ашылған музыка мектебіне беретіндерін жеткізді. Мен баян тартуды, Күләш фортепианода ойнауды үйренбекпіз. Бірақ бізге бірден ескертті: болашақта әртіс болмаймыз. Музыкалық білім жан-жақты, жарасымды дамыған мәдениет иесі атануымыз үшін қажет. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні осы болды. Сонымен қойшы, қабілетімізге қарай қабылдау емтихандарын еңсеріп, кідірмей сабаққа кірістік. Жатпай-тұрмай сольфеджио жаттаймыз. Аспапта ойнауға асыққанымызбен үйде баян да, пианино да жоқ. Айналамыздағы дүкендерді аралап таба алмадық. Алты айдан кейін папамның достары Украинадан әкелді-ау сарыла күткен сырнайды. Ал, қарындасым арнайы жасатқан ағаш тақтайша бетіне ақ және қара түспен боялған жансыз клавиштарды басып жаттығатын. Кейде «жыны» келіп жылайтын. Обалы нешік, ондағы білікті мамандар шәкірттерін шығармашылық тұрғыдан әжептәуір шыңдады. Теориялық сауатымызды тереңдетті. Оң-солымызды толық айыра қоймаған оқушы кезімізден-ақ кеншілер шаһарындағы шағын кештерге қатысып, талабымызды ұштадық. Әсіресе, саусақтарынан саз төгілген грек жігітінен кларнетте ойнаудың қыр-сырына қанығып, қыз-жігіттер думан көрігін қыздырған би алаңында құйқылжытқаным сірә, естен кетер ме? Кларнетпен «туыс» болғандықтан саксофонды тез меңгердім. Оның пайдасын «Дос-Мұқасанда» жүргенде көрдім. Қашан, қайда екені есімде қалмапты, әйтеуір мерекелік шаралардың біріне қатысқанда өзім құралыптас өренмен таныстым. Кентау мен Түркістанның ортасында орналасқан кішкентай ауылда тұрады екен. Мен баянымды безілдетіп, ол аккордеонын аңыратып, екеуіміз үзеңгі қағыстыра қатарласа шаптық. Содан достасып, әртүрлі ойын-сауықтарда талай мәрте кездесіп, мәре-сәре болғанымыз бар. Бұл бала болашақ талантты композитор, әйгілі «Әлия» әнінің авторы Сейдолла Бәйтереков еді.Тағдыршешті таңдау
Орта мектепті ойдағыдай аяқтап, кәмелеттік аттестат қолымызға тиетін күнге де жеттік-ау. Арманымыз асқақ. Көңіліміз көктегіні көксейді. Алдымызда айқыш-ұйқыш алыс сапарларға шақырғандай. Қай мамандықты қалайсың? Бұл маңызды сұрақ барлық құрбы-құрдастарым сияқты мені де қатты мазалағаны рас. Музыканы жан-тәніммен ұнатқаныммен ата-анамнан асып қайда барамын. Спортты да теріс көрмеймін. Үстел теннисінен қалалық жарыстың жеңімпазымын. Математика, физика, химия пәндерінен үлгерімім өте жақсы болып, оқушылар олимпиадасында бірнеше рет топ жардым. Осылардың бәрін саралап санам сан-саққа жүгірді. Ақыры ақылға салып, заман талабына сай техника саласының бейтаныстау әлеміне бет бұруға бел будым. Албырт сезім аяқ-қолымызды жерге тигізбей алып-ұшқан жастықтың желігімен Ресейдегі Таганрог қаласына тартып кете жаздағанымды қайтерсің. Өйткені мектепті бізден бұрынырақ бітірген бір досымыз сондағы радиотехника мамандарын даярлайтын институтта оқитын. Каникулға келгенінде әлгінің әңгімесін аузымның суы құрып тыңдайтынмын. Сол жаққа аттанбаққа тәуекел етіп отырғанда тағы басқа ақылшыларым табылып, алған бетімнен айнытып тастады. Олардың ойынша, Мәскеу мен Ленинград болса жарайды, ал енді провинциялық Таганрогқа тамсанудың реті келіңкіремейді. Одан да өзіміздің астанамыз ару Алматыдағы политехникалық институтта былтыр ғана ашылған автоматика және есептеу техникасы факультетіне барғаным дұрыс. Көшелі сөз көкейіме қонып, бұған дейінгі пікірімді күтпеген жерден күрт өзгертіп жіберді. Сөйтіп, өз өмірімдегі тағдыршешті таңдауымды жасадым. Алыстағыны болжаған аяулы ағамыз Өмірбек Жолдасбеков іргетасын қалаған аталмыш факультетке құжат тапсырушылар қарасы тым көбейіп, бір орынға он үміткер таластық. Сынақтан сүрінбей, студенттер қатарына қабылданғаныма қатты қуандым. Бізден «құлағандар» өзге факультеттерге оп-оңай «өтіп» кететін. Бұдан біразырақ бұрын осы оқу ордасын әр жылдары тәмамдаған түлектердің кездесуі болды. Сол жолы сыйлас азамат, белгілі мемлекет қайраткері Нұрлан Балғынбаевты былайша қалжыңмен қағыттым: «Сен ғой, мен секілді қырғын таласта қиналмай-ақ, абитуриенттері аздау мұнай бөліміне түсіп ақылды істепсің. Қазір міне, қалтаңдағы ақшаңды қайда жұмсарыңды білмейсің. Біздің түріміз мынау, қаржыдан қысылып әркімнің қолына жаутаңдаған...» Марқұм миығынан күліп, «Сенде интуиция болмағанына кінәлімін бе» деп әдемі әзілмен қарымта қайтарғанын әлі ұмытпаймын.«Дос-Мұқасан» дүниеге осылай келген
Жастарға бұйығылық жараспайтыны белгілі. Жатақханамыз баз-базында жайма базарды елестетін. Мұнда бәрі бар. Біреу көз майын тауысып сабақ оқиды, екіншілері тамақ пісіріп әлек, үшіншілері жанығып би кешін «жандырып» жатады. Әйтеуір ырду-дырдуға ықтиярыңыздан тыс араласуыңызға тура келеді. Сол ду-думанның ортасына қойдық та кеттік. Қоғамдық жұмыстардан қол босамайтын. Көркемөнерпаздар үйірмесіне де қатысатынбыз. Жоғары курста Қамит есімді есті жігіт болды. Германияда әскери борышын өтеп қайтқан. Белгілі жазушы Сәтімжан Санбаевтың туған інісі. Өзі факультеттегі комсомол бюросының хатшысы. Айналасын әп-сәтте үйіріп, айтқанын өткізе біледі. Көрген-білгені көптеу сол көшбасшымыз бірде маған қолқа салсын... «Дос, байқауымша, музыкаға бейімсің. Өзіңдей өнерпаз студенттеріміздің басын қосып, эстрадалық ансамбль құрсақ қайтеді. Қорықпа, қолтығыңнан демейміз. Жоғары жақтағылар да қамқорлық жасаудан қашпас», деді үміт арта үгіттеп. Жетекшінің өтінішін жерге тастау ұят. Тапсырманы орындаудан тартынбадық. Тәуекел етіп, тас жұттық. Ептеп қиындық тудырғаны менен басқаларда бастауыш музыкалық білімнің жоқтығы еді. Әу демейтін қазақ жоқ қой, ән салатын «сал-серілер» баршылық. Ал, аспаптармен сүйемелдеу жағынан ақсайтын тәріздіміз. Бірақ, алдыңа айқын мақсат қойсаң алынбайтын асу болмайды екен ғой. Жігерін қайраған жігіттеріміз олқылықтың орнын тез толтырды. Ерінбей еңбектенген Мұрат Құсайынов пен Мейірбек Молдабеков гитараны тәп-тәуір тартатын дәрежеге жетті. Дауылпаздағы Александр Литвинов алғашқы аяқ алысынан-ақ алысқа шабатынын аңғартты. Айтпақшы, оның басқа факультетте оқитындығына байланысты дау туып, біраз уақыт ансамбльден қол үзіп қалған сәттері де жоқ емес. Жыл сайын ұйымдастырылатын «Политех көктемі» атты фестивальда институттың барлық құрылымдары өзара бәсекелесіп, бәйгенің бәсін көтеретін. «Айдаладағы» автоматиканың намысын жыртып «адасқан» Саняға деканы кейіп, кері шақырып әкетті. Оның ойсырап қалған орнына конкурс жариялап, ноталық сауаты нық Юрий Лимді отырғыздық. Табиғатынан табанды Шәріп Омаров қатардан қалмас үшін намысына қамшы басып, гитараның ішектері саусақтарын қиып, қанатқанына қарамай аңсары ауған биіктікті бағындыра білді. Алматыдағы жоғары оқу орындары арасында кәдімгідей танымал ұжымымыз осылайша құрылды. 1967 жылдың жазында Баянауыл баурайында құрылыс отрядының құрамында болып, ауылдық мәдениет үйіне жөндеу жұмыстарын жүргіздік. Іші-сырты сыланып, сырланып көз қуантарлық кейіпке енген клубта концерт қойып, жергілікті тұрғындардың қошеметіне бөлендік. Бізбен бірге жұмыс істеген Венгрия студенттерінің басшысы Янош Карпати сонда тосын ұсынысын алға тартып, ансамбліміздің атын «Дос-Мұқасан» деп қоюымызды сұрады. Алғашында аң-таң болып, аңырап қалдық. Түк түсінсек бұйырмасын. Не орысша, не қазақша емес, қандай сөз бұл өзі. Ол ежіктеп түсіндірген соң барып ұқтық. Сөйтсек біздің есімдеріміздің бірінші буындарынан құралған атау екен. Демек, Дос-Досым, Мұ-Мұрат, Қа-Қамит, Сан-Саня. Масайрай мақұлдадық. Алайда «Дос-Мұқасанның» қазақ мәдениетінің тарихына енетінін сол сәтте сезбеген едік. Осылайша Алматыға арқаланып оралдық. Бағымыз жанып, көрермендер көзайымына айнала бастадық. Теледидар мен радионың арқасында Алаш жұртына тез арада танылып үлгердік. Тіпті қалалық партия комитетінің хатшысы Петр Иванович Ерпилов шақырып, ыстық ықыласын білдірді. Алдымен асыра мақтап, артынан ансамбліміздің атына тиісті. Мәселенің мәнісін түсіндіріп көріп едім, көне қоймады. «Мыналарыңды өзгертіңдер. Қойыртпақ бірдеңе. Дұрыстау ештеңе таппадыңдар ма? «Юность», «Тұлпар», «Жастар» десеңдер жараспай ма, немене? «Жастықтың жалыны сыртқа теуіп тұрған тентектеу кезіміз ғой, айтқандарына құлақ аспайтындай құлық байқаттым. Соған ашуланды ма, әлде құзыретті кеңсенің құдыретін көрсеткісі келді ме ректорымызға телефон соғып, жүгенсіз кеткен жүгірмектерді жөнге салуды бұйырыпты. Бақытымызға қарай, айғайға аттан қосылмай, бәрі сәтімен бітті.Жарты ғасыр жарқыраған жұлдыз
Айымыз оңынан туып, атағымыз алыс-жақынға жайылды. Бастапқыда қолда бар аспаптарымызды өзіміз амалдап жетілдіріп, өйтіп-бүйтіп пайдалансақ, кейін ректоратымыз көмектесіп, комсбюроның ұйымдастыруымен сенбіліктерге шығып, одан түскен ақшаға керекті сахналық құрал-жабдықтарымызды сатып алдық. Ұжымның шығармашылық әлеуетін арттыру мақсатында сырттан бірнеше дарынды қыз-жігіттерді шақырдық. ЖенПИ-дің мақтанышы «Айгүл» ансамблінің маңдайалды мүшесі Құрманай Толыбаеваға «құда түстік». Ерекше дауыс иесі-тұғын. Әттең, ғұмыры ерте үзілді. ҚазМУ-дегі «Оптимисте» солист болып жүрген Бақытжан Жұмаділовті аттай қалап алдырдық. Бұлардың сыртында Дариға Тұрсынова, Асқар Жанкүшіков, Нұртас Құсайынов, Ақнай Шопотов және басқа әріптестеріміз өнеріміздің өрге жүзуіне өз үлестерін қосты. Қазақстанды мойындатқан «Дос-Мұқасан» бірте-бірте мәртебесі биіктеп, халықаралық деңгейде дүркіреді. Нақты деректерге жүгінсек, сол кезде социалистік елдер саналатын Польшаға, Венгрияға, Германияға, Чехияға сапарлап, еліміздің атынан айтулы сайыстарға қатысты. Ташкенттегі халықтар достығы фестивалінде бірінші орынды иеленді. Минскідегі кәсіби орындаушылардың Бүкілодақтың конкурсында алдарына тек атақты «Песнярыды» салып, лауреат атанды. Қазылар алқасы атынан корифей композитор Александра Пахмутова қайырлы қадам тілеп, келешегімізге үлкен үміт артты. Ең ірі жетістіміз есебінде 1973 жылы Берлинде жалауын көтерген жастар мен студенттердің Бүкіләлемдік фестивалінде алтын медальмен марапатталғанымызды еске түсірсек кеудемізді мақтаныш кернейді. Республика Ленин комсомолы сыйлығының берілуі де ел алдындағы еңбегіміздің еленгенін айғақтаса керек. Жарты ғасыр жарқырап жұрт алдында жүрген «Дос-Мұқасан» биыл өзінің торқалы тойын атап өтпек. Аты аңызға айналған ансамбльдің әлі талай ұрпақтың талғамын тәрбиелеп, мәдени-рухани қажеттіліктерін өтеуге қызмет ететіндігіне сенімім мол. Біз алғаш құрылған күннен бастап ұлттық рухты ұлықтауға, қазақ халқының бай музыкалық мұрасын насихаттауға ден қойдық. Тыңнан түрен тартып, өзімізден кейінгілерге өнеге көрсеттік. Жақсы дәстүр жалғасса, игі.«Той жыры» жарты-ақ сағатта жазылған
Біздің ортамызда алғаш отау құрған – Мұрат Құсайынов. Шақыру билетін алған соң аз-кем ақылдастық. Жас шаңыраққа қандай шашу әзірлейміз? Әрине, ән-тартуға ештеңе жетпейді. Оны кім жазады? Жанымдағылар маған жалт қарады. Себебі, мен онда махаббат тақырыбындағы екі-үш әннің авторы болатынмын. Ендеше бұлталаққа сасып, бұлданудың реті жоқ. Бірден келісім бердім. Мәтінін жазу «Бәйшешек» атты жас ақындар клубын басқаратын досымыз Ұлықпан Сыдықовқа жүктелді. Содан не керек, күнделікті күйбеңмен жүріп, мойындағы міндетімізді ұмытып кетіппіз. Дәл той болатын күні түске таман Ұлықпан әннің сөзін әкеліп тұр. «Әй, есің дұрыс па, қас пен көздің арасында қайтіп музыка шығарам?» деймін ғой баяғы. «Енді бірдеңе қылсаңшы» дейді анау да екіленіп. Шегінерге жер қалмағандықтан қысыла-қысыла гитарамды алып дыңылдата бастадым. Құдай жанды оңғарайын десе оп-оңай ғой. Сәл-пәл кібіртіктен кейін сауылдап санамнан саз құйылып қоя бергені. Әлде жүрек түкпірінде бұрыннан әуен жүрді ме екен? Білмеймін. Білетінім, айналасы жарты-ақ сағатта «Той жыры» туды. Іле-шала репетицияға кірістік. Ниетімізге қарай, ойдағымыз орындалды. Кешкісін той үстінде шарықтата шырқадық. Жиналған жұрт мәз-мейрам. Бізге де қанат бітіп, қияға сермеген қырандай қалықтадық. Кейін бұл ән репертуарымызға кіріп, «Дос-Мұқасанның» төлқұжатына айналғаны әмбеге аян. Күні бүгінге дейін қазақтың бірде-бір үйлену тойы онсыз өтпейтінін ойлағанда төбем көкке екі-ақ елі жетпей тұрады. Жалпы, мен ұзын саны жиырма шақты ән жазған адаммын. Олардың ішінде «Алматы түні», «Жан досым», «Күт мені» сынды шығармаларымды тыңдаушылар жылы қабылдады. Халқымыздың Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев, Бәкір Тәжібаев, Иранбек Оразбаевтай ардақты ақындарымен творчестволық байланыста болғандықтан өзімді бақытты жанмын деп есептеймін.Ғылым ғаламаттары қызықтырды
Политехникалық институтты бітіргенде екіұдай сезімде болдым. Мамандығым да ұнайды, өнерді де қимаймын. Оның үстіне танымалдығымыз жөнінен еңбек сіңірген әртістерден асып түспесек, кем соқпаймыз. Құрметке құнығып қалғандаймыз ба, қалай?.. Мамам бірде маған «Балам, өздерің тым шарықтап кеттіңдер ғой. Радионың құлағын бассақ та, теледидарды қоссақ та, газеттерді ашсақ та сендерді көріп, тыңдаймыз. Сауық-сайрандар қашанға дейін созылмақ. Ғылымды қайтесің?» деді ашық әңгімеге шақырып. «Өзіңіз қалай ойлайсыз?» деп едім, жауабын қысқа қайырды: «Мен айтарымды саған бала күніңде-ақ айтқанмын!». Екеуміз үнсіз ұғыстық. Мәскеудегі болат және қорытпалар институтының аспирантурасын тәмамдап, кандидаттық, докторлық диссертацияларымды қорғадым. Ғылымның ғажайып әлемі әй-шайға қаратпай баурап әкетті. ҰҒА академигі атандық. Алматы Энергетика институтында проректор, томағамды сыпырған Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінде ректор болып, республикамыздағы жоғары білім жүйесін реформалауға қал-қадерімше атсалыстым. 1997-2001 жылдары Білім және ғылым министрлігіндегі жоғары және арнаулы орта білім беру департаментінің директоры, одан соң Әкімшілік департаментінің директоры лауазымын абыроймен атқардым. Кейіннен Премьер-Министр кеңсесінің әлеуметтік-мәдени даму бөлімі меңгерушісінің орынбасарлығына тағайындалдым. Бұл жауапты орындардың бәрінде еліме адал қызмет етуге тырыстым. Жүзеге асырған жұмыстарды жіпке тізе берсем мақтанғандай болуым мүмкін. Бүгінде Біріккен Ұлттар Ұйымының консультативтік мәртебесі бар Қара және Каспий теңіздері елдері халықаралық қорының вице-президентімін, ҰҒА төралқасының мүшесімін, Жоғары мектеп ұлттық ғылым академиясы президентінің бірінші орынбасарымын. Жасымыз жетпіске жеткенін желеу етіп, жантайып жатуға уақыт жоқ. Жұмыс көп. Ғылымның қызығы мен қиыншылығы мол қия жолында қиыс баспауды парыз санадық. Ұзын-ырғасы 6 монография, 7 оқулық пен оқу құралын, 300-ге тарта ғылыми еңбек жаздық, 9 ғылым доқторын, 12 ғылым кандидатын даярладық. Жан жарым Людмила Байдабекқызы екеуіміз бауырымыздан өрбіген ұл-қызымызды өсіріп, енді немерелеріміздің қызығын көрудеміз. Солардың бірі «атамның мерейтойына арнап ән шығардым» деп жүрген көрінеді. Бұйырса, тыңдап қалармыз... Талғат Батырхан, "Егемен Қазақстан"