Балық та бапты қалайды

Осы күні ел тұрғындарын Каспий теңі­зіндегі экологиялық жағдай қатты алаңдату­да. Қазір ондағы балықтар мен итбалықтар үлесі азайып келеді. Антропогенді әсерлер­дің күш­тілігінен теңіз өз күшімен табиғи түр­де тазалана алмай, экологиялық тепе-теңдік бұзылу­да және ол инфекциялық, инвазиялық ауру­лар­ды тудырып, теңіз жәндіктерінің, соның ішінде балықтар мен итбалықтардың қыры­луына әкеліп отыр. Бүкіләлемдік қордың 90 пайызын құрайтын, Каспийдің мақтанышы болған бекіре балық үлесі қазір азайып бара жатыр және бұл құлдырау жалғаса беретін түрі бар. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өткен жылдың қараша айында Каспий мәртебесін анықтауға арналған Баку саммитінде бекіре тұқымдастарды аулауға бес жылға дейін бесжақты мораторий енгізуді ұсынып, оның қолдау табуы бұл мәселеде оң қадам болды деп санаймыз. Каспий теңізі жер бетінде балық өндіріле­тін аса ірі су қоймасының бірі. Оның жануарлар әлемі 1809 түрден құралған, соның ішінде 415-і омыртқалыларға жатады. Теңізде балық­тардың 124 түрі, сүт қоректілердің 1 түрі, зоопланктонның 100-ден аса түрлері және су құстарының 278 түрі тіркелген. Қаракөз, сазан, көксерке, табан, балпан, тұқы, мөңке және т.б. тұщы су балықтары мұнда молынан кездеседі. Каспий теңізі жер шарындағы ең үлкен тұйық су қоймасы, оның аумағы 341 мың шаршы шақырым. Бұл көлем Еуропадағы халқының саны жағынан ең үлкен мемлекет болып табылатын Германияның жеріне барабар. Аумағы осындай болғанда суының көле­мі 78 мың текше шақырым болып отыр. Ең терең жері – 1025, ал орташа тереңдігі 180 метр болып есептеледі. Каспий теңізі Қазақ­стан, Ресей, Түркіменстан, Иран және Әзір­байжан мемлекеттерінің жағасын шаяды. Теңізге үлкенді-кішілі 130-ға жуық өзен құяды, солардың ішіндегі ең үлкені Еділ өзені. Каспийге сырттан құйылатын судың 75 пайызын сол әкеледі. Жоғарыда айтылған және басқа да себеп­тердің кесірінен, әртүрлі дерек көздеріне қарағанда 1987 жылдан бері Каспий теңізінде балықтар мен итбалықтар 17 рет қырылып, ондаған мың балықтардың бағалы түрлері шығын болған. Сондықтан жағдайды ғылыми тұрғыдан тексеріп, балықтар мен итбалықтар­дың қырылуының нақты себебі неде және оны тоқтатуға бола ма деген мақсатты алға қойып, біз үш жыл бойы PTR-50 кемесімен зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін ашық теңізге шықтық. Антропогенді әсерлердің кесірі балықтың инвазиялық ауруларын туды­рып, оның өсімін тежейді және қырылуға жол беретіні белгілі. Инвазиялық ауру дегеніміз түрлі паразиттер бойға еніп алуынан пайда болатын паразитарлық оба. Ендеше сол ау­руларды тудыратын көздер қайда болады, негізгі таратушылары нелер және оларға қарсы қандай күрес ұйымдастыруға болады. Олар­дың адамға жұғып, кесірін келтіру дәрежесі қандай? Негізінен міне, осы мақсаттар ғылыми экспедицияның алдында тұрды. Біздің экспедиция «2008-2010 жылдары Каспий акваториясы биоценозын экология­лық-эпидемиологиялық кешенді зерттеу және оны сауықтыру бойынша шаралар әзірлеу» атты мемлекеттік тапсырыстың негізінде қаржыландырылып, оның құрамына бізден басқа «Микробиология және вирусология институты» РМК, «Биологиялық қауіпсіздік проблемалары жөніндегі ғылыми-зерттеу инс­титуты» МК, «Балық шаруашылығының ғы­лыми-зерттеу орталығы» ЖШС сияқты меке­ме-кәсіпорындар мамандары қатыстырылды. Жалпы басшылық «Қазақстан Республикасы Ұлттық биотехнология орталығы» РМК-ға жүктелген еді. Зерттеу жүргізуге шыққан мамандар саны 10 адам болды. Осы экспедиция бес рет ашық теңізге шығып, жалпы ұзақтығы 90 күнде зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Біздің жұмыстарымыз көктем және күз айларында жүргізіліп, әр сапарда 15-20 күннен ашық теңізде болдық. Алдын-ала белгіленген координаттардан ауытқымай, 70 рет балық ауланып, соның ішінде Жайық пен Қиғаш өзендерінің теңізге құйылатын аумағында кездесетін балықтарды органолептикалық тексерістерден өткізіп, жа­рып-сойып, іштерінен сынамалар алып, зерттеулер жасадық. Теңіздегі балықтың 30 түрі ұсталынып, олардың 3133 данасы ихтиопато­логиялық зерттеуден өтті. Кемеде ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге қажетті бар­лық құрал-жабдықтар болды. Соның ішінде компрессорийлерге салынған балықтарды микроскоптың ең жетілдірілген түрлері ар­қылы зерттеу мүмкіндігіне қол жеткізілді. Барлық қызметтердің зерттеу нәтижелері топтастырылып, Үкіметке тапсырылды. Олар­дың бәрінің не анықтағаны және түрлі залалдарға қарсы қандай ұсыныстар жасағаны туралы біз айта алмаймыз, өйткені ол әзірге жариялауға жатпайды. Итбалықтарды қыры­лу­дан сақтау үшін емдеу жолдары әлі табыл­ған жоқ. Ең қиыны, оларды дәріленген өлі балықпен де қоректендіре алмайсың, өйткені олар өлісін жемей, теңізден тірілерін ғана ұстап жейді екен. Бәрін ұстап алып, екпе жасау да мүмкін емес екені белгілі. Біз теңіздегі және Жайық пен Қиғаш өзен­деріндегі балықтардың арасында пара­зиттер­дің 28 түрімен залалданғандары жүргенін анық­тадық. Соның ішінде адамдар денсаулығына аса қауіпті анизакис, порроцекум, контрацекум, эустрон­ги­лидес және описторхис балаң­құрт­тарымен (личин­ка­ла­рымен) зақымданған балықтар табылды. Бұлардың бәрін ғылым тілімен анизакидоздар деп атайды. Осы анизакидоздар қоздыр­ғы­шының балаңқұрттары каспийлік майша­бақта, долгиндік майшабақта, үлкен көзді майша­бақта, беріште, көксеркеде, ақ­марқада, қы­лыш­та, жайында, теңіз көк­серкесінде, парсы бекіресінде, орыс бекіресінде, шо­қырда, табанда, балпанда, қаракөзде, шабақта, тікенді балықта, айнакөзде, көк­тыранда және ала­бұғада та­былды. Осы паразиттердің ақтық иелері итбалықтар мен балық жейтін құстар, ал аралық иелері шаянтәрізділер болып табыла­ды. Балықтар аралық иелерімен қоректен­генде залал­данып, қосымша иесіне айналады. Анизакид балаң­құрттары балықтың ағзасын жауып тұратын сірі қабықтарында орналаса­ды. Сондай-ақ ағзаның ішкі бетінде, бұлшық етіндегі жартылай мөлдір қабықта оралған спираль күйінде кездеседі. Түстері ақ сары кейде қызыл-қоңыр болып келеді. Ұзындығы 1 см-ден 4 см-ге дейін, ені 0,2-0,5 мм-ге дейін болады. Жайық пен Қиғаш өзендерінің теңізге қосылатын аймақтарында зерттелген қаракөз, балпан, табан, қызыл қанат, айнакөз, аққайран сияқты балықтар арасынан описторхиспен залалданғандары да анықталды. Адамдар осындай балықтарды тұздалған күйінде шикідей немесе шала пісірілген күйінде жесе, описторхоз ауруына шалдығады. Балық етімен асқазанға түскен құрттар адамның бауырына, өт қабына және ұйқы безіне еніп, өсе бастайды. Олар адам ағзасында 20 жыл­дай тіршілік етеді. Описторхистер бауырдың өт жолдарын зақымдап, қабындырады. Осы описторхозбен елімізде жыл сайын 1,6-2.0 мың, ал Астана қаласында 300-400 адам емделуден өтеді. Осы аталған аурулардан адамдарды қорғау мақсатында жуырда «Республикалық ветери­нарлық зертхана» РМК облыстардағы инва­зиялық ауруларды болдырмауға жауапты ветеринарлық дәрігерлерді шақырып, балық­тан жұғатын аурулар және оның алдын-алу шаралары жайында семинар өткізді. Соның арқасында облыстарда да бұл науқастардың таралуына қарсы шаралар жасалатын шығар деген үміттеміз. Сәдібек ТОҚПАН, «Республикалық ветеринарлық зертхана» РМК қызметкері, ветеринария ғылымдарының кандидаты.