Талап күшейтілмей, тайраңдау тоқтамайды

ПАРЛАМЕНТ

«Егемен Қазақстанның» арнаулы беті

Тәуелсіздік туын тіккенімізге биыл 20 жыл толады. Егемендік ал­ға­лы бері елдіктің символдары қай дәрежеде дәріптеліп, құрметтеліп жүр. Ел символдарының қатарына жататын мемлекеттік тіл және оның қолданылу аясы қандай? Осыдан екі жыл бұрын Мемлекеттік туды дәріптеу турасында сауал жолданып, оны ірі-ірі қалалардың көр­нек­ті орындарында және Ұлы Жібек жолы, бүгінгі Батыс Еуропа – Батыс Қытай ха­лық­аралық автомобиль жолы өтетін ірі қалалардың кіре берісі мен шыға берісіне биік тұғырға орнату ұсынылған еді. Әзірге, тек елордамыз Астанада ғана, онда да бір жерде тұрғанына көңіл жұбатып жүрміз. Бүгінгі айтылатын мәселе – ресми жи­ын­дардағы баяндамашылардың тілі. Мысалды алыстан емес, Парламент Мәжілісінің өз қабырғасынан-ақ алайық. Біздегі мемлекеттік тілге ілеспе аударма сапасын айтпаған­ның өзінде, кейде аударылмайды да. Өт­кен­дегі Үкімет сағатындағы жасалған ескертпеден кейін анық болғанындай, біздің бәрі­міздің орыс тілін түсініп-білетініміз үшін ілеспе аударма жасамауға да болады екен. Сонда қалай, біздің орыс тілін білгендігіміз үшін мемлекеттік тіл зардап шегуі керек пе? 20 жылда қазақ тілі мемлекеттік тіл мәр­тебесіне лайық бола алмай келеді. Бұл жерде маңызды проблема – қоғамның санасында қазақ тілі мемлекеттік тіл сынды биік мәр­те­бе­ге ие болса да, тек осы тілде сөйлейік, осы тіл­ді қолданамыз деген берік түсінік әлі қа­лыптаспауда. Мемлекеттік тіл болғаннан кейін, оны дамыту, орнықтыру мен нығайту – әл­бетте мемлекеттің міндеті. Алайда, қоғам да шетте қалмауы керек. Дей тұрғанмен, мем­лекет осы мәселені лайықты атқаруға тиіс болғанымен, оны өз деңгейіне жеткізе алмай отыр. Соның кесірінен қазақ тілі жетімдік көруде. Министрліктерде жұмыс істейтіндер мен Үкімет басшылығында қызмет атқаратын­дар­дың 80-90 пайызы қазақ ұлтының өкілі екені белгілі. Солардың мемлекеттік тілді дамытамыз деп әбі­гер­ге түсіп жүргендеріне аяу­шы­лықпен қа­рауға тура келеді. Оларда жүріп жататын сансыз жиындардың күні бүгінге дейін, тым құрыса, біреуі бастан-аяқ мемлекеттік тілде өтпейді. Бүкіл ел, бүкіл тө­менгі басшылық со­ларға қарап, солардан тәлім алмай ма? Осында, Парламент қабыр­ға­сында баяндамаларын қазақ тілінде жасайтын кейбір бас­шы­лар, тілі шұбарланып, ежіктеп тұр­ғанда, құлаққа ерсі тиіп, на­мысыңды қоз­дырады. Қазақша сөйлей алмайтынына тіпті қысылмайтын да сияқты. Мемлекет қажет етпеген тілде мен неге сөйлеуім керек дейді ме екен? Олар біздің тілімізді, Қазақ елі сөйлейтін қазақ тілін дәл осылайша қорлап отыр және  ана­сы­ның тілі мен ұлтының құн­ды­лықтарынан қызметін жоғары санай­тын­дарды кімдердің санатына қосамыз? Қазақстан азаматы бола тұра, еліміздегі басқа ұлт өкілдерінің кейбіреулерінің, ата-ба­баларымыздың дініне, тіліне, асыл құнд­ы­лық­тарына, мемлекет символдарына мұрын шүйіріп те қарамайтындығы өз тарапы­мыз­дан орын алып отырған осындай көзқарас­тан болса керек. Әйтпесе, басқа жұрт емес, шетел емес, өзіміз қаржыландыратын орыс тіліндегі басылым қазақтың киелі киіз үйін айдың, күннің аманында «қаңғыбас қазақ тұратын күрке» деп, Алаштың арысы Мағжанның тегі Жұмабаевты – Пятницабаев, өнер қайраткері Бақытжан Жұмаділовті – Пятницаділов  деп аудармас еді ғой. Кepeгeміз – ағаш, ұранымыз – «Алаш» деген ежелгі түркілердің тұғырын құлатпай, ата жұртқа ат байлаған, көшуге ыңғайлы, өзі­мен бipге ала жүріп өмір сүрген баспанасы – киіз үйді осылай қорламас еді. Бұл – нағыз масқара! Біле-білгенге киіз үй –  қазақ тұр­мы­сы­ның басты болмысы. Рухани мәдениет ауқы­мында киiз үй баспана ғана емес, арғы әлем­мен байланыстырып, қаскөй рухтардан қор­ғай­тын киелi орын. Қазақ үйдiң киесi шаңы­рақ­тан бастау алады. Уық орнықталып, кереге мықты болып, іргесін беріктейді. Шаңы­рақ­ты тапжылтпай ұстап тұрады. Ынтымақ пен бірліктің белгісі осында екенін білмеді дей­міз бе? Жоқ білді. Біле тұра әдейі жасады, на­мысты таптағысы, әруақты қорлағысы келді. Кешегі Алаш арысы Мағжанның рухын сайқымазақ ету жай білместіктен бола сал­ған жәйт деуге келмейді. Кезінде кеңес өкілі Жангелдинді  ескі хүкімет қазақ шапанын кабинет киіміне, ислам дінін христиан дініне айырбастатып, Степновқа айналдырып қана қоймай, миссионер етіп қорламап па еді. Бұл сөзімді кейбіреулер ұлтшылдыққа балауы мүмкін. Мейлі, егер «теле­хабар­лар­дың кем дегенде жартысы қазақ тілінде бо­луы керек» деген ұсынысым ұлтшылдық бол­са, бола қойсын. Еліміздің елеулі мемлекеттік мерекелерінде қазақтың әні шыр­қа­лып, қойылымында қазақ иісі шығып тұра­тын ұлттық сахнаны өзіміздің қазақ өнер иесі басқаруын қаласам, осы ұлтшылдық па?  Ұлтымыздың мүддесін қорғау ұлтшылдық емес болар! Жоғарыдағы айтылғандарға орай төмен­дегідей ұсыныстарым бар. Оларды біреу қолдар, біреу қолдамас, мәселе онда емес. Біріншіден, Мемлекет басшысы Нұрсұл­тан Назарбаев Қазақстан халқы Ассам­блея­сының соңғы өткен сессиясында сөйлеген сөзінде: «Тілге шын жанашыр болса, қал­та­сынан ақша шығарсын да арнайы жобаларға салсын», – деген еді. Ендеше, кез келген мемлекеттік қызметкер ресми жиындарда қазақ­ша таза сөйлей алмаса, ілеспе аударманы қам­тамасыз етіп, шығындарын өз қалта­сы­нан төлесін. Екіншіден, Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттік мемлекеттік қызметшілер мен әкімшілік мемлекеттік лауазымдарды атқаруға үміткерлерді сынақтан өткізуде белгіленген тәртіппен мемлекеттік тілді жетік меңгеру аясында қазақ тілі бойынша емтихан алуы қажет. Ел президенттігінен үміт­кер болған кезде Елбасы да емтихан тап­сыр­ды емес пе? Неге басқаларға да осындай талап қоймасқа. Яғни, тиісті заңдарға өзгерістер енгізілуі қажет. Үшіншіден, отандық бұқаралық ақпарат құралдарында ұлттың ар-намысына тиетін, қоғамда наразылық тудыратын дүниелер жарияланып кетпеуі үшін құзыретті органдар тарапынан қатаң бақылау болуы қажет. Жоғарыда аталған келеңсіздікке жол берген, қазақ ұлтын сайқымазақ еткен Ақмола облыстық «Степной маяк», аудандық «Бурабай», «Луч», «Сельская новь» газеттерін жауып қана қоймай, заң алдында тиісті жазаға тарту керек деп санаймын. Нұрлан ӨНЕРБАЙ, Мәжіліс депутаты.