Полигон

Семей ядролық сынақ полигонының жабылғанына – 20 жыл

Осынау бір қатқыл сөз құлаққа жағымсыз естіледі. «Соғыс» деген сөзбен ағайындас. Оның арғы жағынан адамдарға жасалған қиянат, қауіп-қатер, қасірет дауысы естіліп, жаныңды түршіктіреді. Соғыс та талай өмірді жалмайды. Бірақ одан кейін сол соғыс әкелетін өлімнің тоқтайтыны бар. Ал полигонның жайы өзгерек. Оның өлім сепкен қасіреті жалғаса береді. Біраз уақытқа дейін. Сөйтсе де сол полигонның жабылғаны жақсы. Қасіреттің көзі жойылады. Тоқтатқанға, жапқанға мың алғыс, дейді халық. Халыққа қасірет әкелген үлкен соғыс­тар­ды тоқтатқан тұлғаларға сол халық рахметін айтады, тарих дейтін адамзат жады оны есте қалдырады. Тіпті кешегі өткен Екінші дү­ние­жүзілік соғыстың аяқталуына себепші кімдер дегенде, тарих И.Сталиннің, Ф.Рузвельдтің және У.Черчильдің есімдерін еске салады. Оларды адамдарды қырып-жойған соғысты, миллиондарды қайғы-қасіретке ұшыратқан соғысты тоқтатқандар деп есептейді. Сол ХХ ғасыр ядролық қару деген кесепат­ты да дүниеге алып келді. Сол қару кеңінен қолданылмай жатып, өзінің пайда болу ке­зеңінде-ақ айналасына өлім септі. Сынақтар, сол сынақ өткізетін жер – полигондар пайда болды. Сондай қасіретке әлемнің біраз жері, оның ішінде қазақ жері – халқымыздың аяулы перзенттері дүниеге келген Семей жері де ұшырады. Бұл қасірет халқымыздың жанына қатты батты. Ұлы замандасымыз Олжас Сү­лей­менов айтқандай, «Біз соғыстың аяқтал­ға­нына 40 жыл болды, 40 жыл бейбіт өмір сү­ру­деміз деп келдік, сөйтсек, соғыс аяқталмапты, 40 жыл бойы үн-түнсіз, қатыгез соғыс жүріп жатыпты». Сынақ аймағында. Полигонда. Сол «үн-түнсіз, қатыгез соғысты» Қазақ­стан Республикасының Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өзінің 1991 жылғы 29 тамыздағы Жарлығымен тоқтатты. Жоғарыда Екінші дүниежүзілік соғысты тоқ­татуға мұрындық болған елдердің басшы­лары­ның атын атап, олардың тарих алдын­дағы еңбегін айттық. Қазақ елі басшысының еңбегін солармен салыстырса болғандай. Семей ядролық сынақ полигонын жабу – тең­дес­сіз оқиға. Оны біздің еліміздің басшысы жап­ты деп мақтанамыз. Әлі КСРО-ның құрамын­да бола тұрып, республика Президентінің мұн­дай шешім қабылдауы расында да теңдессіз ерлік еді. Бұл шешімнің маңызы ауқымды. Ол ха­лық­аралық мәнге ие. Семей ядролық сынақ поли­го­нын жабуға байланысты халық талабы алғашқы күннен бастап халықаралық сипат алғаны белгілі. Оның «Невада-Семей» деп аталуында да үлкен мән бар. Ал полигонды жабу жөніндегі Қазақ елінде жасалған ұлы шешімнің бүкіл әлемдік мәнге ие болуы да заңды еді. Бұл – әлем жұртшылығының тілегі. Сол тілектің жүзеге асуында Қазақ елі басшысының тұрғаны үлкен мақтанышқа да, бағаға да лайық. Араға бір жыл салып, АҚШ Конгресі де Невадада ядролық сынақты тоқтатуға шешім қа­был­даса, оған басты себеп – Семей поли­гоны­ның жабылғаны екені айдан анық. Семей по­лигонында сынақ жүріп жатса, АҚШ парламентінде бұл мәселе қаралмас та еді. Сынақ по­ли­гонын жабу қолдау таппас та еді. Одан кейін фран­цуздар да ақылға келіп, 1995 жылы өзде­рінің Тынық мұхит аралындағы полигон­дарын жабуға мәжбүр болды. Мұндайда алған беттерінен қайта қоймайтын қытайлар да 1996 жылы өздерінің Лоб-Нор шөліндегі по­ли­гонын жапты. Өз істеріңді, еліңнің табысын басқалар атап айтып жатса, мақтанғаның да жөн-ау дейсің. Ол елдің абыройы, халықтың еңсесін көтеретін жәйт. Қазақстан басшысының Семей ядролық сынақ полигонын жапқан күн – 29 тамызды Жаппай қырып жоятын қарулар­ды жоюдың бү­кіл­әлемдік күні деп жариялау жө­ніндегі ұсыны­сының Біріккен Ұлттар Ұйымы тарапынан қолдау табуы да білген адамға үлкен баға. Біздің еліміздің, қазақ дейтін халқымыздың ізгі ниетін бүкіл әлемге паш еткен бұл оқиғаны болашақ ұрпақ әркез еске алатын болады. Ядролық қарудың пайда болуын, оған қар­сы күресті адамзат ешқашан ұмытпайды. Алда бұл қару жұмсалмасын дейік, қазірге дейінгі тарихының өзі адам шошырлық. Хиросима мен Нагасакидің өзі жан түршіктіреді. Жай сынақтардың өзі халыққа үлкен қасірет болып тиіп отыр. Ал қазірге дейін жинақта­лып қалған 41 735 ядролық оқтұмсықтың күші Жер шарын бір емес-ау, жүз мәрте жоя алады екен. Сол жойқын қаруды жоюдың бастамашысы біздің еліміз болып отырғаны да елімізге, халқымызға, ұлтымызға абырой. Біз айтып, басқалар қолдаған күнді алғаш рет атап өтетін уақыт та жақындап келеді. Би­ыл­ғы атаудың да жөні бөлек – сол халыққа қасі­рет болып жабысқан Семей ядролық сы­нақ полигонының құрылып, онда 40 жылдан астам уақыт бойы түрлі сынақтар, яғни жары­лыстар жасалғаннан кейін оны біржола жабу жөнінде Президент Н.Назарбаевтың Жарлығы шыққанына да 20 жыл толып отыр. Тажалға тосқауыл қойылғанда, оның нендей сұмдық екенін, оның қалай пайда болғанын да білген жөн. Сол мақсатта оқырман қауымға біраз мағлұмат ұсынуды жөн санадық. Семей сынақ полигоны – әлемдік милитаристік саясаттың, қарулану бәсекесінің салда­ры. Сол Екінші дүниежүзілік соғыстың ая­ғын­да АҚШ Жапонияда алғаш рет атом бомбасын жа­рып, халықты қанға бөктірді. Тірі қалған­дарын ауруға шалдықтырды. Осы әрекетімен ол өзінің бас­қалардан күшті екенін дәлелдеді. Дәлел­де­ген­де, өзіне мойынсұнуды талап етті. Ал АҚШ-тың басты қарсыласы – коммунистік КСРО оны мойындағысы келген жоқ. Мой­ын­дамаудың бір-ақ жолы бар – сондай бомбаны өзі жасап шы­ға­ру. Ол үшін алдымен оны сы­нап көретін жер керек. Ол жер Қазақстаннан табылды. Табыл­ғанда, онда тұрып жатқан халықтан сұраған да жоқ. Сынақ жүргізуге қолайлы деп, қазақтың ең бір қасиетті жерін ойып тұрып алды. Ол кезде оған қарсылық көрсету деген бол­майтын. Оның үстіне бұл зұлматтың қан­дай қасірет әкелетінін де біліп жатқан халық жоқ еді. Шешім қабылдаған КОКП ОК мен КСРО үкіметі (қаулы 1947 жылғы 21 тамызда шықты) оны білмеді емес-ау, білді. Бірақ халықты аямады. Сол қаулы бойынша, алдымен Таулы сейс­микалық станса (№905 нысан) құрылып, бір жылдан кейін ол КСРО Қарулы Күштері ми­нистрлігінің оқу-жаттығу полигоны деп аталса, ақырында №2 Мемлекеттік орталық ғылы­ми-зерттеу полигоны деген атқа ие болды. Мұнда №52 605 әскери бөлімше көшіп келді. Ертістің сол жағасында, Семей мен Павлодар облыста­ры­ның түйіскен жерінде, батысында Қарағанды облысының біраз бөлігін алып жат­қан аймақта күн-түн демей қарбаласқан құ­рылыс жұмыс­тары жүрді. Оның бәрі ха­лықтың көзінен таса еді. Жұрт өзеннің жаға­сында қала орнағанын, таулы-жазықты жерлерде небір нысандардың бой көтергенін білген де жоқ. Білдірмеді. Сөйтіп, 1949 жылдың шілдесінде Семей ядролық сынақ полигоны атом бомбасын сы­нап көруге дайын болды. Бұл «айтулы оқиға» сол жылғы 29 тамызда таңғы сағат 7-де жүзе­ге асты. Семей полигонында атом бомбасын жару КСРО дейтін елді қайтадан АҚШ дейтін ұлы державаның қатарына көтерді. Ол ядролық қаруы бар елге айналды. Бұған әдетте «әлемдік деңгейдегі аса ма­ңыз­ды саяси және ғылыми-техникалық оқиға» деген сипаттама беріліп жатады. Шын мәнін­де де солай екені даусыз. Біздің жанымызға бататыны – сол жарылыстан жеріміз бүлінді, адамдары­мыз қасірет шекті. Жердің бүлін­беуін, адам­дарға қасірет әкелмеуін жан-жақты ойластырып жасағанда, мұндай оқиғаны мақ­таныш етуге де болар еді. КСРО дейтін әлем­дегі ең жері көп алып елде адамдар зардап шек­пейтін жер де табылар еді. Солтүстік мұз­ды мұхиттағы аралдарды айтпағанда, адамдар сирек тұратын Сібірден, Тайгадан орын табылар еді. Амал жоқ, болар іс болғаннан кейін, сол сынақ полигоны жайында толығырақ мағлұ­мат беру мақсатында онда жүзеге асырылған жұмысты айтқан да жөн. Семей сынақ поли­гоны ядролық жарылыстарды жүзеге асыруда көлемі жағынан да, саны жағынан да, техно­логиялық деңгейі жағынан да әлемдегі ең үл­кен де озық сынақ орнының бірі болды. Ал­ғашқы атом бомбасын сынау 1949 жылы өт­кізілсе, 1953 жылғы 12 тамызда термоядролық құрылғы сыналды, ал 1955 жылы 29 қарашада сутегі бомбасы жарылды. 1951 жылы 18 қа­зан­да атом бомбасын ұшақтан тастап жару сы­налды. Жалпы, 1949 жыл мен 1989 жыл арасында 456 ядролық сынақ (616 жарылыс) жасалды. Семей сынақ полигонында ядролық қару­ларды сынауды екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңі – 1949 – 1962 жылдарда ядролық жарылыстарды ауада және жер үстінде жүргізу болса, екінші кезеңі – 1962 – 1989 жыл­дарда жер астында (штольнялар мен ұң­ғымаларда) жүргізілді. Сынақты ауада, жер бе­тінде жасағанда қоршаған ортаның радиа­ция­лық ластануы көбірек болады. Соны ескеріп, кейінгі жылдары жерасты жарылыс­тары­на көбірек назар аударылды. Семей полиго­нын­да тек ядролық жарылыстар ғана сынал­май, химиялық жарылыс заттарын пайдалана отырып жүргізілетін жарылыстар да сыналды. Мұндай жарылыстар саны да аз емес – 175. Осынау жарылыстарды сынауға Семей по­лигоны айрықша ыңғайлы еді. Ауадағы жа­рылыстар «Тәжірибе даласы» алаңында өткі­зіл­ді. Бұл Курчатов қаласынан 50 шақы­рым­дай жердегі айналасын тау қоршаған, диаметрі 20 шақырымдай, 300 шаршы шақырымдай жерді алып жатқан ғажайып жазық жер еді. Атом бомбасы да, термоядролық бомба да, сутегі бомбасы да осында сыналды. 116 жары­лыстың 86-сы ауада, 30-ы жер бетінде жасал­ды. Мұнда жердің радиоактивтік ластануы айрықша күшті болды. Көп сынақ өткізілген жер – «Балапан» ала­ңы. Мұндағы жарылыстар ұңғымада жасалды. Оның ауаны радиоактивті ластауы жер бетіндегі жарылыстарға қарағанда әлдеқайда тө­мен. Сөйтсе де бұл алаңның полигонның шетінде болғаны, елді мекендерге жақындығы ай­тарлықтай қауіпті еді. Сонымен қатар, жер­асты жарылысынан зиян аз деген желеумен аса қуатты сынақтар жүргізілді. Сондай күші 140 кт (килотонна) жарылыс салдарынан диаметрі жарты шақырымдай, тереңдігі 100 метрлік «атом көлі» пайда болған. Жерасты жарылысы зиянсыз дегенмен, онда күтпеген жағдайлар да орын алып, жергілікті аймақтың радиоактивтік ластануына жол берілгені де бар. 4 ұңғымада сондай жағдай болды. Сірә, содан да болар, ұңғымадағы жа­рылыстар­дың біразы бұдан кейін сынақ по­лигонының ортасына таман орналасқан «Са­ры­өзен» ала­ңын­да өткізілген. Соған жақын жатқан Мыр­жық тауында да жерасты жа­рылысы жасалды. Семей сынақ полигоны дегенде, көңілге ора­латын бір атау бар. Ол – Дегелең тауы. Көркімен де, ол туралы айтылатын аңызымен де жұрт на­зарын аударатын әсем тау. Өзінің елге келген бір сапарында аяулы жазушы, абыз атамыз Сапар­ғали Бегалин сол Деге­леңге барғысы келеді. Әрине, сынақ заманында әскерилер оны жібермейді. Сонда Сапекең: «Маған көңіл айтыңдар, мен Дегелеңімнен айрылған екенмін», депті. Расында да, табиғаттың Дегелеңдей кереметін сол жарылыстар заманында аямай-ақ жара­ла­ған еді. Онда орташа және шағын қуатты жа­рылыстар жасалды. Ол үшін таудың өн бойын тілгілеп, штольнялар қазды. Диаметрі 3 метрдей болатын үңгірлердің ұзындығы кейде бірнеше  шақырымдарға жететін. Соған зарядтар салы­нып, оны жарып, таудың жүрегін солқылдатқан. 209 мәрте! Тауды шұрық тесік еткен. Полигонның басқа аймақтарында да сынақ өткізетін алаңдар болды. «Ақтамберлі» ала­ңын­да толық емес тізбекті реакцияларға тә­жі­рибе жасалды. «Телкем» алаңында өнер­кә­сіп­тік жарылыстардың технологиясы сынақтан өтті. Бұл полигонда әлі де талай сынақтар жасау көзделген еді. Бұрынғылары аздай, «Жаңа» деп аталатын ауқымды жерді алып жатқан алаң әзірленген. Онда талай құрал-жабдықтар орнатылды. Бәлкім, бұрынғы­лар­дан да зорырақ сынақтар жүргізілер ме еді, кім білсін, бірақ онда, құдай жарылқап дейік, республика басшысының көзсіз ерлігінің арқа­сында сынақ жабылып, зұлматтыққа жол берілмеді. Полигонның көмейіне құм құйылды. Семей сынақ полигоны дегенде, біздің ойы­мыз­ға ядролық жарылыстар, атом, термо­ядро­лық, сутегі бомбаларының жарылыстары орала­ды. Көзімізге жарылыстан пайда болған саңы­рау­құлақтар елестейді. Ал мұнда кең көлемді реакторлық сынақтар да болды. 1958 жылдан бастап, КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысы­мен мұнда ядролық зымырандық двигательдерді (ЯЗД) және ядролық энергодви­га­тельдік қон­дырғыларды (ЯЭДҚ) сынақтан өткізу ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Сол ЯЗД және ЯЭДҚ, сондай-ақ олардың жеке тораптарын сынау үшін полигонда 1961 жылы жылулық нейтронда жұмыс істейтін импульстік графиттік реактор (ИГР) пайдалануға берілді. Басқа да сынақтарды жүргізу үшін 1962-1970 жылдарда «Байкал-1» реакторлық кешені жасалды. Бұл сынақтардың әскери қарулар жасау үшін ғана емес, өндірістік те маңызы бар еді. Олар КСРО дейтін алып елдің жер-жерінде қуат өндіретін реакторлық қондырғылар жүйе­сінің дамуына, оның ғылыми-зерттеу негізін белгілеуге кең жол ашты. Бір сөзбен айтқанда, аса маңызды ғылыми-зерттеу жүргізілді, ол белгілі дәрежеде халықтың игілігіне де жаратылды. Сөйтсе де бұл сынақтар да, олардың саны 200-ден асады, радиоактивтік ластау тұрғысынан алып қарағанда, полигон аймағын айтарлықтай бүлдірді. Полигон... Осы бір сөзден тек жамандық есітілетіндей болады. Жақсы нәрсе іздеуге көңілің дауаламайды. Жақсы бір сөз айтуға аузың бармайды. Осында жүргізілген орасан зор ғылыми-зерттеу жұмыстары туралы жақ ашпаймыз. Сынақтан көрген қасірет олардың барлығын көлегейлеп кетеді. Шындық үшін кейде соны да айта кету керек-ау дегенде, осы жұрт оны қалай қабылдайды деп күдікте­не­міз. Мынау адамның өзі сол сынақ поли­гонының ашылғанын құптап отырған жоқ па деп айтады деп сескенеміз. Мұны да азаматтық көзқарас ретінде қа­былдауға болар. Ал шындыққа жүгінгенде, Семей сынақ полигонында әлемдік деңгейде аса зор ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіл­ді. Ол жұмыстар ядролық қарулардың жойқын күштерін анықтаумен қатар, одан қорғанудың да жолдарын көрсетуге қызмет етеді. Мұнда жалпы адамзатқа қажетті атом энергиясын өндіру мен пайдаланудың сан-саласы бой­ын­ша аса терең жұмыстар нақты іспен, тәжіри­бемен ұштастырылды. Оған талай ғылым салаларының өкілдері қатысты. Соның бәрін саралап, салалап айтып шығу да оңай емес. Осынау жұмыстардың ауқым­дылы­ғы­на дәлел ретінде оған қатысқан үш ғалымды атап кетсек те оқырманның көп нәр­сеге көзі жетер еді. Семей сынақ полигонында сынақ жұмыстарына алты жыл бойы (1949 – 1955) Игорь Васильевич Курчатов (1903 – 1960) басшылық етті. Көзі қарақты адамға оны таныстырып жату артықтау, сөйтсе де қысқаша айтайық. ХХ ғасырдың ұлы физигі. КСРО-дағы атом ғылымы мен техникасы жөніндегі жұмыстарды бірінші ұйымдастыру­шы және жетекшісі. Академик. Үш мәрте Социалистік Еңбек Ері. Алғашқы кеңес цик­лотро­нын жасаушы. Атом энергетикасы институтының негізін қалаушы, директоры. Осындай адам полигонда алты жыл жұмыс істеді дегеннің өзі мұндағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының әлемдік деңгейін аңғартады. Оның есімі сынақ полигонының астанасы саналатын Курчатов қаласына берілген. Онда ұлы физиктің еңселі ескерткіші бар. Тағы бір ұлы физик, академик Юлий Борисович Харитон (1904 – 1996) да аты тарихта қалатын ғалым. Ол – алғашқы атом бомбасын жасаушы. Үш мәрте Еңбек Ері. Лениндік және үш мәрте Мемлекеттік сыйлықтардың лау­реаты. Алғашқы атом, термоядролық сынақтарды жасаудың басы-қасында жүрген. Андрей Дмитриевич Сахаровты (1921 – 1989) әлем жұртшылығы ядролық қаруға қарсы күрескер, ұлы демократ ретінде көбірек біледі. Ғалымдығы әсте де одан кем емес. Ака­демик. Үш мәрте Еңбек Ері. Лениндік және үш мәрте Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаты. Бәрі де оған ғылым үшін берілген. Ең бастысы – сутегі бомбасын жасаушы. Семей полигонында сол қаруды сынауға қатыс­қан. Бәлкім, сол қарудың алапат күшін осы полигонда өз көзімен көрген соң да шығар, кейін өз өмірін осынау қаруларға тыйым салу жолындағы күреске арнады. Атом қуаты қырып-жоюға емес, жасампаздыққа қызмет ету керек деген идея үшін күресті. Иә, Семей сынақ полигонында үлкен ғы­лы­ми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Оған аса зор материалдық-техникалық база да жасал­ды. Полигонды жапқанда, ол қайда қалмақ? Парасаттылыққа жүгінгенде, онда қалып­тас­қан ғылыми-техникалық әлеуетті халық игілігіне пайдалану керек еді. ССП-ны жабу туралы Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығының екінші тармағында республика Үкіметіне «...Семей сынақ полигонын одақтық-респуб­ли­ка­лық ғы­лы­ми-зерттеу орталығына айналдыру» тап­сырылды. Ол әлі Одақ бар кез еді. Тіпті сол Одаққа да парасаттылық жолын көрсет­кен­дей шешім еді бұл. Ал еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін тағы да Президенттің Жар­лы­ғымен Ұлттық ядролық орталық (ҰЯО) құрылды. Семей полигоны орналасқан жер – хал­қымыздың құйқалы жері. Өктемдікпен одан тар­тып алынған жер қайтадан халыққа қай­тарылуы тиіс. Ол – жараланған жер. Алдымен жарасын жазу керек. Оны жазу үшін осы сынақ поли­гонында жасалған үлкен ғылыми-техникалық әлеует пайдаланылғаны жөн. Осы мақсатта құрамына Ядролық физика, Атом энергетикасы, Геофизикалық зерттеулер, Ра­диа­циялық қауіп­сі­з­дік және экология инс­титуттары және «Байкал-1» реакторлық кешені кіретін Ұлттық ядролық орталық қыруар жұмыс атқарды. Халықаралық ғылыми қауым­дастықпен бірлесе отырып ҰЯО Семей сынақ полигонындағы және оған жақын аймақтағы радиациялық жағдайды жан-жақты зерттеп, үлкен ақпараттық мағлұматтар жи­нақ­тады. Сынақ алаңдарындағы нысандар демили­тариза­цияланды, яғни штольнялар мен ұңғы­малар жойылды. Сол жан-жақты зерттеулердің, сынақ зар­даптарын жою жұмыстарының арқасында ССП аумағында болған жердің 80 пайыздық көлемін шаруашылық жұмысын жүргізуге қай­таруға мүмкіндік туып отыр. Шаруа­шы­лық дегенде, бұл аймақ ежелден берекелі қо­ныс, мыңғырған мал өскен жер екені өз ал­ды­на, онда қазбалы байлық та көп: алтын, марганец, флюорит, таскөмір, мыс, молибден кендері бар. Қазір Қаражалда флюорит өндіріліп жатыр. Ол елімізде осы жерде ғана кездеседі. «Балапан» сынақ алаңында мыс-молибден өндіріледі. Ал Қаражыра көмір кен орны біраз жылдан бері осы аймақтың тұрғындарын отынмен қамтамасыз етіп келеді. Оның қоры – 1,2 миллиард тонна, жыл сайын 3 миллион тонна көмір өндіріледі. ҰЯО көп жұмыс атқарып жатыр. Оның бір ғана көрінісі – сол Орталықтың бас дирек­то­ры, академик Қайрат Қадыржанов бастаған бір топ ғалым ядролық және радиациялық физика саласындағы іргелі зерттеулер және олардың негізінде ядролық және радиациялық технологиялар құрудағы жұмыстар циклы үшін Мемлекеттік сыйлыққа ие болды. Бұл жұмыстар әлемдік ғалымдар тарапынан жоғары бағалануда. Қасіретке айналған аймақ енді қайта сергіп, қайта түлеп, халыққа қызмет етуге тиіс. Осы жолда қыруар іс тындырылды. Оны бүкіл әлем бағалап отыр. Әлде қызғаныш, әлде жетесіздігінен болар, сол істі елегісі келмейтіндер, ең болмағанда әйтеуір бір жамандап көрсеткісі келетіндер де бар. Әркім – өз ниетінің құлы. Полигон. Ядролық сынақ полигоны. Оны адамзат ұмытпауға тиіс. Осы жерде ССП нысандары кешеніне ЮНЕСКО-ға тіркелген ескерткіш мәртебесін беру керек деген де пікірдің жаны бар. Бұл еліміздің зұлымдыққа қарсы күресінің, қасіретті игілікке айналдыру жолындағы қадамдарының ескерткіші болар еді, еліміздің мақтанышына айналар еді. 29 тамызды тек біздің еліміз ғана емес, бүкіл әлем жұртшылығы адамзатқа қарсы жасалған зұлым қаруларды жою күні ретінде атап өтеді. Оның басында біздің еліміздің тұрғаны – мақтаныш. Мамадияр ЖАҚЫП.