– Орақ Әнуарбекұлы, Қашаған жобасының жобалық қуатына енуі, Атырау мұнай өңдеу зауытының жаңғыруы, өнім көлемінің артуы, Теңіз кен орнындағы үш зауыттың іске қосылуы ауа қабатына шығарылатын ластағыш заттардың еселей артуына соқтырары сөзсіз. Облыстағы ірі табиғат пайдаланушыларда заманауи үлгідегі сүзгілер мен тазарту қондырғылары бар ма? Жалпы, облыс аумағында ауа, су, топыраққа жүйелі зерттеулер жүргізіле ме? Әңгімемізді осыдан бастасақ.
– Әрине, тексерулер мен зерттеулер тұрақты түрде жүргізіледі. Облыста 11 станса ауа райын үнемі бақылап отырады. Жайық, Қиғаш, Шарон және Жем өзендері мен Каспий теңізінің жағалауында 9 гидропост бар. Елді мекендер мен өндіріс ошақтары бар аумақтарда атмосфералық ауа сапасын бақылайтын 45 станса орнатылған. Өткен жылдың өзінде Атырау қаласындағы ауа сапасын бақылау стансалары күкіртсутегінің 81 рет шекті рауалды концентрациядан асу фактісін көрсетті. Бірақ тексеруші органдар күкіртсутегінің шығу көзін анықтай алмай отыр. Қазір НКОК компаниясы стансадан берілетін мәліметтерді 2 сағаттан да азайтып, 5-10 минутта берілуіне жұмыс жүргізіп жатыр, бұл экологтардың ластағыш зат шыққан уақытта тез анықтауына мүмкіндік береді.
– Каспий теңізінің тереңінде мыңнан астам мұнай ұңғымалары қараусыз жатқаны жайлы әлдеқашан айтылғанмен, нақты нәтижеден бейхабармыз. Ескі ұңғымалардан экологиялық қауіп бар ма, бұл бағытта қандай шаралар атқарылып жатыр?
– Шыны керек, облыс аумағында мұнай ұңғымаларының ағу фактілері кездеседі. Жалпы, облыста 90 апатты жағдайдағы ұңғыма тіркелген, оның 88-і жер қойнауын пайдаланушылардың келісімшарттық аумағында орналасқан, 2 ұңғыма мемлекеттік қорда. 88 ұңғыманың 13-і тығындалды. 61 ұңғыма қауіпсіз деп танылды. Ал тығындалуы тиісті 14 ұңғыманың бесеуі жер қойнауын пайдаланушылардың теңгеріміне алынбаған. Осы 14 ұңғыманы тығындау жөнінде Энергетика министрлігіне және Атырау облысы бойынша экология департаменті мен жаңадан құрылған Мұнай-газ кешеніндегі мемлекеттік инспекцияның батыс өңіраралық басқармасына тексерістер жүргізу жөнінде хат жолдадық. Нәтижесі болар деген үміттеміз. Мемлекеттік қордағы екі ұңғыманың біреуі 2015 жылы тығындалды, екіншісімен жұмыс биыл жүргізіледі. Құрманғазы ауданы аумағындағы «КөлжанОйл» ЖШС-нің «Күмісбек» кен орнындағы ұңғымалардан мұнай ағуы толық тоқтатылды. Ол жердегі топыраққа сіңген мұнай қалдықтарын жою жұмыстары бойынша шаралар атқарылып жатыр.
– Ал гидрогеологиялық ұңғымалардың жағдайы қалай?
– Жылыой ауданы аумағында 180 гидрогеологиялық ұңғыма бар, оның 123-і иесіз ағып жатыр. 57 крандық режімдегі ұңғымалар да өздігінен ағуда. Бұл мәселе бойынша Инвестициялар және даму министрлігі 2018 жылдан бастап жылына 15-20 ұңғымадан тығындала бастайтынын мәлімдеп отыр.
– Экологиялық ахуалы қиындау өңір үшін орман шаруашылығы, жасыл желек жайы да маңызды.
– Иә. Атырау облысында жалпы орман қоры 52446 га, ал оның алқапты орманы 15081 га жерді 110 адамнан тұратын орман күзеті қорғайды. Орман шаруашылықтары әрқайсысы 20-25 га жоспарлы орман екпелерін отырғызады, 80 шақырымда қауіпті деген учаскелерде орман өртіне қарсы минералдандырылған жолақтар салады. Құрманғазы орман шаруашылығы Қиғаш өзенінің сағаларында болғандықтан, тек қана елді мекендердің тұстары қоршалған. Өткен жылы орман шаруашылықтарының тұқымбақтарында 326 мың түп ағаш көшеттері күтіліп, бапталды. Бір атап өтерлігі, орман тұқымбақтары толықтай тамшылатып суару әдісіне көшті. Бұл пайдаланатын суды үнемдеуге, топырақтың тұзданбауына, көшеттерді арамшөптерден тазарту жұмыстарының едәуір жеңілдеуіне көп септігін тигізеді. Атырау, Индер, Құрманғазы орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі мемлекеттік мекемелерінің материалдық-техникалық жарақтандырылуына 2010-2016 жылдарға 171 млн теңге бөлініп, арнайы техникалармен, жабдықтармен толық қамтамасыз етілді. Биыл Махамбет селосында Атырау орман шаруашылығының кеңсесі, өрт сөндіру стансасы мен техника қоятын орнының құрылысы салынады. Алдағы уақытта Индер және Құрманғазы орман шаруашылықтары бойынша да аталған құрылыстарды қаржыландыру мәселесін қарастыру жоспарда бар.
– Ендігі әңгімені аймақтағы полигондар мәселесіне қарай бұрсақ. Мысалы, «Азғыр», «Тайсойған»...
– «Азғыр» ядролық полигоны Құрманғазы ауданында орналасқан. Ол жерде 1966-1979 жылдар аралығында 1491-1613 метр тереңдікте қуаты 10 килотоннадан 100 килотоннаға дейін 17 жерасты ядролық жарылыстары іске асырылған. «Азғыр» полигонында 10 технологиялық алаң және «Ява» қондырғысы бар. «Ява» объектісі −диаметрі 11 метрлік шар. Онда жасанды алмас шығару жоспарланған. Алайда, объектіде ядролық сынақтар жүргізуге тыйым салынғандықтан, жұмыстар жүргізілмеген. Полигонда Ұлттық ядролық орталықтың ядролық физика институты радиоэкологиялық және радиациялық мониторинг жүргізіп келеді. 2012 жылы Энергетика министрлігі «Азғыр» және «Капустин-Яр» полигондары бойынша кешенді экологиялық, медициналық және радиологиялық зерттеулер жүргізді. 2015 жылы зерттеулер қорытындысында Азғыр өңірі экологиялық апатты аймаққа жатқызылмады. Ал «Тайсойған» әскери – сынақ полигоны Қызылқоға ауданында. Полигон Ресей Федерациясы Қорғаныс министрлігінің 23338 әскери бөлімшесі қарамағында, онда 1990 жылдан бері ешбір сынақ жасалмаған. 2016 жылы «Тайсойған» әскери сынақ полигонының 624 мың гектары облысқа кері қайтарылды. Энергетика министрлігі Атырау облысы бойынша экология департаменті арқылы «Тайсойған» полигонының жекелеген 13 жерінен (топырақтан, ауадан және судан) сынамалар алып, оның шектеулі рауалды көрсеткіштен аспағандығы белгілі болды.
– Қатты тұрмыстық қалдықтар полигондарына қатысты проблема бірнеше жылдан бері шешімін таппай келеді. Бұл жайында не айтасыз?
– Қатты тұрмыстық қалдықтар полигондары Атырау қаласында және аудан орталықтарында бар. Олардың қоршаған ортаға эмиссияға рұқсат құжаттары ресімделген. Ауданның селолық округтерінде қатты тұрмыстық қалдықтар алаңдары бойынша жер телімдері ресімделгенмен эмиссияға рұқсат құжаттары жоқ. Жинақталған қатты тұрмыстық қалдықтар Атырау қаласында 1977 жылдан бері пайдаланылып келе жатқан полигонда көміліп келеді. Бұл полигонның тозығы жеткен, экологиялық, санитарлық-эпидемиологиялық талаптарға сай келмейді. Полигондағы қалдықтар 2,2 млн тонна шамасында. Құны 12 млрд теңге болатын қатты тұрмыстық қалдықтарды басқару жүйесін жаңғырту жобасының инвестициялық негіздемесі министрлік арқылы жасақталды. Махамбет ауданының Алмалы ауылдық округі аумағынан Атырау қаласының қатты тұрмыстық қалдықтар полигоны мен оларды қайта өңдеу кешені үшін 50 га жер учаскесі бөлінді. Атырау қалалық құрылыс бөлімі арқылы полигон құрылысының жобалау-сметалық құжаттары, қалалық тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы арқылы ескі полигонды қалпына келтіруді жобалау-сметалық құжаттары жасақталып жатыр. Қазір бұл жобаны Халықаралық қайта құру және даму банкі арқылы қаржыландыру мәселесі бойынша жұмыстар атқарылуда. Жоспар бойынша полигон құрылысы 2018 жылы басталады деп күтілуде.
– Осы саланың маманы ретінде сізді не толғандырады? Тағы қандай проблемалар бар?
– Бір атап өтерлік мәселе, «Қазгидромет» РМК және экология департаментінің бүгінгі қол- даныстағы құрал-жабдықтары ауадағы ластауыш заттарды анықтағанмен, оның шығу көздерін табуы мүмкін болмай отыр. Сондықтан «Қазгидромет» РМК Атырау филиалы және экология департаменті жаңа жабдықтармен қамтамасыз етілуі тиіс. Аудан орталықтарына қатты тұрмыстық қалдықтар полигоны құрылысын, кәріздік тазарту ғимараттарын салу, елді мекендерді құм көшкінінен қорғау жұмыстары да кезек күттірмейді. Мысалы, ауылдарда мал санының шектен артуы елді мекендер айналасының тақырлануына, құм көшкінінің пайда болуына алып келе жатыр. Облыстық табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы Жылыой ауданындағы Құрсай өзенінің лайлануын болдырмау және санитарлық жағдайын, қалыпты гидрологиялық режімін ұстау» жобасын жүзеге асыру, апатты жағдайдағы 14 мұнай ұңғымасын тығындау, 180 гидрогеологиялық ұңғымаларды жою сынды проблемаларды шешу үшін жұмыс істеп жатқанын айтқым келеді. Алдағы уақытта бұл мәселелердің шешімін табарына және өңірдің экологиялық қауіпсіздігі сақталатынына сенімдіміз.
Әңгімелескен
Бақытгүл БАБАШ,
«Егемен Қазақстан»
АТЫРАУ