Жетістікке жетуіңе қай жерде туғаның да әсер етеді

Әдетте мансабы өсіп, кәсіби тұр­ғыда шыңдалып, танымалдығы артып, байығандар осының бәріне өз күшімізбен, адал еңбегімізбен жеттік дегенді жиі айтады. Гладуэлл айтпақ­шы, ондайлар жасырын артықшы­лықтар мен мүмкіндіктер бар екенін ескере бермейтін көрінеді. Басқалай айтқанда, қайда туып, қайда өскенінің де оның өмірінде маңызы жоғары. Ав­тордың мұндай ойға келуіне Кана­­дадағы хоккей лигасы түрткі бол­ған көрінеді. Гладуэлл кезекті финал ойынын тамашалай отырып, ойыншылардың туған жылы мен айынан бір заңдылықты байқайды. Сөйтсе ойыншылардың басым көп­ші­лігі қаңтар, ақпан және наурыз ай­ларында дүниеге келгендер болып шығады. Гладуэлл мұның себебін астрологиядан емес, хоккей лигасына іріктелу жүйесінен іздейді. 

Канадада хоккей спорты өте жақ­сы дамыған, халықтың ең сүйікті ойы­­ны. Оған балабақшадан бастап бау­ли­ды. Мектеп жасына келгенде түрлі хоккей лигалары басталады. Кәсі­би спортшылардың белгілі бір ай­­лар­да дүниеге келуі дәл осы кездегі өзгерістерден пайда болады.

Зерттей келе, мектептің алғашқы сыныптарында баланың қай айда туғаны рөл ойнайтыны анықталады. 1 қаңтар мен 31 желтоқсанда туған екі бала күнтізбе бойынша бір жылда туғанымен, олардың арасында 1 жас бар. 7 жасар бала 6 жасар баладан қабілеті жоғары болғаннан емес, денесі ірі және жетілгендіктен ғана шебер ойнайды. Бірақ жаттықтырушылар әлгі айы үлкен баланы қабілетті деп ойлап, жақсы топқа қосады да, көбірек жат­тығу жасатқызады. Осылайша, айы үлкен ойыншылар іріктеліп, мық­тырақ топқа түсіп, біліктілігі жоға­ры жаттықтырушымен жұмыс істей­ді. Нәтижесінде ол балаларда жат­тығу сағаты сандық және сапалық жағы­нан жоғары болады. Осының арқа­сында олар әрдайым алда болып, кәсіби спортқа ауысқанда бастапқы сыныптастарынан әлдеқайда үздік ойын өрнегін көрсетеді.

Мұны әлеуметтанушылар жинақ­та­латын артықшылық деп атайды. Жинақталатын артықшылық ұғымын мектептегі оқушыларға да қолдануға болады. Басында біліміндегі сәл ғана артықшылықпен көзге түскен оқушыға мұғалім көбірек көңіл бөле бастайды. Оған қосымша тапсырма­лар береді, оның сұрақтары мен жаз­ба­­ларына мұқият көңіл бөледі. Қажет болса өзі оқытатын пәннен олим­пиад­аға дайындайды. Сөйтіп 7-8 сы­нып­тарға барғанда әлгі бала өте зерек, алғыр болып шығады да, қал­ған­дары оның көлеңкесінде қалып қояды. Сабақты жақсы оқыған соң әлгі бала мектеп атынан жарысқа, лагерьге және түрлі жиындарға бара­ды, қосымша марапаттарға ие бола­ды. Жарысқа қатысу бәсекеге қабілет­тілігін арттырса, лагерьдегі демалыс адамдармен тығыз қарым-қатынас орнатуға үйретеді. Ал марапат­тар – материалдық ынталандыру. Осылай­ша, кезінде сыныптастарымен қатарлас болған бала 11-сыныпта өзінің құрбы­ларынан қатты ерекше­леніп тұрады. 

Гладуэлл адамның қажетті уақыт­та дүниеге келуі тағдырына әсер ете­тінін дәлелдеу үшін адамзат тари­хын­­дағы ең бай 75 адамның тізімін құ­растырады. Ол тізімде Египет хан­шайымы Клеопатрадан бастап бү­гінде ең танымал миллиардер Билл Гейтске дейін бар. Бір қызы­ғы, тізімдегі 14 адам шамамен бір уақыт­та, 1932-1939 жылдар аралығын­да дүниеге келген. Мұның себебі 1860-1870 жылдары Америка тарихын­дағы ең үлкен экономикалық өзгеріс­тер­дің болуында еді. Тізімдегі 14 адамн­ың есейіп, ер жеткен шағы дәл сол кезеңге тұспа-тұс келеді. Егер 1840 жылдардан кейін дүниеге келсе эко­но­микалық мүмкіндікті пайда­лану­ға тым жас болып шығады. Егер 1820 жылдары туса жасы тым үл­кен, олардың өмірлік ұстанымдары қа­лып­тасып, жаңашылдықты оңай қабыл­дай алмайды. Әлгі 14 ер мен әйел сол аралықта дүние есігін ашып, өздеріне берілген мүмкіндікті өте жақсы пайдаланған көрінеді. 

АҚШ-тағы Кремний алқабының танымал тұлғаларын қарастырсаңыз да осындай қорытындыға келуге болады. 1975 жылды сондағы ардагер мамандар жеке «компьютер тари­хын­дағы революциялық жыл» деп атай­ды. Дәл сол жылы құны 397 АҚШ дол­ларын құрайтын «Альтаир» 8800 электроникалық машинасы саты­лым­ға шықты. Оған дейін мұндай құрал­дар үлкен бір бөлмені алатындай көлемде болатын және оның құны мил­лион­даған долларды құрады. Жаңа компью­тердің пайда болуымен ун­и­вер­ситет­тер мен мектептерде компью­тер бөлмелері пайда бола бастады. 

Егер 1975 жылға қарай жасыңыз тым үлкен болса, сіз сол кездің өзін­де-ақ IBM компаниясында жұмыс істеп жүрер едіңіз және компьютер сала­сындағы жаңалыққа көңіл бөлмес те едіңіз. Егер 1975 жылға дейін уни­верситет бітіргеніңізге бірнеше жыл болса, сіз ескі қалыппен үй алып, үй­леніп, балалы-шағалы болып жұ­мы­­сы­ңыздан айырылып қалмас үшін барыңызды салып жұмыс істей бере­тін едіңіз. Сол себепті 1952 жылға де­йін ту­ғандарды сызып тастауға тура келеді.

Тым жас болмау да маңызды. 1975 жылы балабақшада немесе мектепте жүрсеңіз жаңа туған мүмкіндікті пайдалануға үлгермей қаласыз. Демек, 1958 жылдан кейін туғандар да бұл санатқа кіре алмайды. 

1975 жылғы революциялық мүм­кін­дікті пайдалану үшін 1954 немесе 1955 жылы дүниеге келу қажет еді. Бұл теорияны тексеру үшін Малкольм Гладуэлл Кремний алқабындағы бірқатар танымал тұлғалардың туған жылдарына жүгінеді. 

Айталық, Microsoft компания­сының негізін қалаушы Билл Гейтс  – 1955 жыл, 28 қазан, Microsoft компа­ниясының тең құрылтайшысы Пол Аллен – 1953 жыл, 21 қаңтар, 2000-2014 жылдары Microsoft компаниясының бас директоры болған Стив Балмер – 1956 жыл, 24 наурыз, Apple компания­сының негізін қалаушы Стив Джобс – 1955 жыл, 24 ақпан, 2001 жылдан бері Google компаниясына жетекшілік етіп келе жатқан Эрик Шмидт – 1955 жыл, 27 сәуір, Sun Mircosystems ком­паниясының негізін қалаушы Билл Джой 1954 жылы, 8 қарашада туған. 

Аталғандардың бәрі – компьютер және бағдарламалау саласындағы жолы болған адамдар және түгелдей миллиардер атанған. Канадалық жур­налист Малкольм Гладуэлл жаса­ған тұжырым осындай.

Енді отандық тәжірибеге көз жіберіп көрелік. 1990 жылдары КСРО тарап, еліміз тәуелсіздік алғанда 10 жылға жуық экономикалық тұрақ­сыздық болды. Осы кезде әлеуметтік жағдайы бұрынғы саяси жүйеде төмен болған, бірақ саудаға икемі бар адамдар үшін жақсы жағдай туды. Осылайша, 90-жылдардың басында жоқтан бар жасап, бастапқы салымсыз кенет байып кеткендер аз болған жоқ. Олардың дені аумалы-төкпелі кезеңге 20 мен 30 жас аралығында енді. 40 пен 50 жастағылар жаңа нарықтық жүйеге бейімделмеген болып шықты, ал 10-15 жастағылар мектепте еді. 

Енді қай жерде дүниеге келудің маңызына тоқталайық. Атақты Стив Джобс Американың өзге түкпірінде дүниеге келгенде тағдыры мүлдем басқа болуы мүмкін еді. Бағына орай, ол Сан-Францисконың оңтүстігіндегі Маунтин-Вью қалашығында дүниеге келді. Бұл қалашық Кремний алқабы­ның эпицентрі саналады. Оның көр­ші­лері электроника бойынша әлем­нің ең қуатты компаниясына айнал­ған Hewlett-Packard инженерлері болды. Революциялық деп бағаланған 1975 жылы ол 20 жаста болды және оның қаласында әлі нарыққа ене қоймаған жаңа бизнестің идеясы ауада қалқып жүрді. Гладуэлл өз кітабын­да осыған қатысты Джобстың био­граф­тарының естелігін келтіреді. Яғни, Стив Джобс Hewlett-Packard ғалым­­дарының кешкі лекцияларына қаты­сып, электроникадағы ең соңғы жаңа­лық­тардан хабардар болып отыр­ған. Бір күні ол тіпті Hewlett-Packard негі­зін қалаушыларының бірі Билл Хью­леттке телефон соғып, элек­тро­ника бөлшегін сұрайды. Нәти­же­сінде, өзі сұраған бөлшегін алып қана қоймай, компанияға жұмысқа ор­на­ласады. Компьютер құрастыру ісіне қатты қызыққан Джобс осылайша өз ком­пьютерін жасауға құлшына кіріседі. 

Дегенмен, әртүрлі факторларды тіземін деп, ізденімпаздықтың, тапқыр­лықтың, табандылықтың және дарын­ның рөлін еш төмендетуге болмайды. Жеткісі келетін адам міндетті түрде тер төгуі тиіс, бұл – шарт. Жоғарыда айтылған факторлардың бәрі сіздің өміріңізде орын алғанымен де, қол қусырып отырсаңыз жетістікке жете алмайтыныңыз анық. 

Дархан ӨМІРБЕК, «Егемен Қазақстан»