Атажұртқа жол салған құжат

– Әкім Әбдіқайымұлы, сіздің Үкімет дайындаған заңға балама жоба ұсынуы­ңызға не себеп болды?

– 1997 жылы 23 қаңтар күні Үкімет дайындаған «Көші-қон туралы» заңның жобасы Парламентке келіп түсті. Ол кезде мен депутат едім. Осы заң жобасына жетекшілік ету маған жүктелді. Жобамен танысу барысында біршама қолайсыздықты байқадым. Яғни елімізге көшіп келушілерді мемлекеттік бюджеттен қаржыландыру тетігін алып тастап, оны жергілікті бюджетке міндеттепті. Ол тұста жергілікті бюджетте мұндай мүмкіндік жоқ болатын. Заңның екінші бір көңілге қонбаған тұсы Қазақстаннан сыртқа қоныс аударушыларға арнайы мемлекет қазынасынан қаржылық көмек көрсету туралы бап енгізіліпті.

Қысқасы, Үкімет ұсынған жобаның рес­пуб­ликадағы ішкі-сыртқы көші-қон сая­сатын ұйымдастыру мен нысаналы түр­де қамтамасыз ету негіздерін құқық­тық тұр­ғыда қанағаттандыра алмайтынын аң­ғардым. Заңның құқықтық сипаты мен жекеленген аргументтер арасында қай­шы­лықтар жетерлік. Осыдан кейін балама заң жобасын жасау қажет екенін түсін­дім де, Үкімет жобасына жетекшісі болу­­дан бас тарттым. Менің жаңадан заң жо­басын жасауыма түрткі болған дүние осы.

– Сол кезде, яғни 90-жылдардың аяғында еліміздегі сыртқы көші-қон процесінің жағдайы қандай еді?

– Бұған дейін елімізде құқықтық құжат ретінде басшылыққа алынып келген, нақтырақ айтқанда, 1992 жылы 26 маусымда қабылданған жеті тармақтан тұратын заңда Мемлекеттік көші-қон туралы ереже бар екен. Осы құжат негізінде Еңбек министрлігі жанынан Көші-қон департаменті құрылыпты. Қазіргі таңда көптеген мемлекеттік мекемелер бөлінген бюджетті игере алмай жатса, ол кезде көші-қон саласына бөлінген қаржы жетпей қиналып жатты. Мысалы, 1994 жылы Үкімет көші-қонға 10 миллион теңге жоспарлаған болса, оның бір миллионы ғана әзер шотқа түскен. 1995 жылы 23,5 миллион теңге жоспарланған екен, осының 10 миллионы ғана берілген. 1996 жылы аталмыш салаға 25 миллион теңге қаржы жоспарланған болса, соның 8 миллионы ғана қолға тиген. Осындай жағдайлардан кейін мыңдаған оралман баспанасыз босып кеткен, кейбіреулері тіпті келген еліне кері қайтуға мәжбүр болған.

Елбасы осынау қордаланған мәселені оңтайлы шешу жөнінен Үкіметке 1994 жылдың 14 желтоқсанында және 1995 жылдың 31 мамырында екі рет нақ­ты тапсырма жүктесе де, көзге түсерлік жұ­мыс жасалмаған. Өйткені қаржы жоқ. Қысқасы, еліміздегі көші-қон саласы қатты тұралап тұрды.

– Сіз ұсынған заң жобасы үлкенді-кішілі 40-тан аса әртүрлі талқылау­дардын өткен көрінеді. Әрі мемлекет­тік тілде жазылған тұңғыш заң болған­дықтан қиындық та болған шығар?

– 1997 жылдың 7 ақпаны күні Пар­ламенттің 5-ші залында мен ұсынған жоба талқыланатын болды. Мен «заң жобасын мемлекеттік тілде жаздым және мемлекеттік тілде тақылауға ұсынамын» дедім. Бірақ сол күні талқылау болмай қалды. Себебі, жобаның орыс тіліндегі нұсқасы жоқ. Тек қазақ тілінде жазылған заңды талқылау бұған дейін Парламент тәжірибесінде болып көрмеген екен.

Осыдан кейін қолымдағы жобаны орыс тіліне аударту мәселесі туындады. Парламентте орыс тілінен қазақшаға аударатын адамдар бар да, ал қазақшадан орысшаға аударатын маман жоқ. Бірнеше белді мекемелерге хабарластым, бәрінде осындай жағдай. Туындаған мәселені қалай шешеміз дегенге тірелдік. Кезекті жалпы отырыста осы мәселе жөнінде дабыл қақтым. Төраға нақты тапсырма берді. Мәжілістің аппарат басшысы «Аудармашыны өзіңіз табыңыз, қаржысын біз төлейік», деді. Содан аудармашы іздедім, табылмады. Ақыры, Әділет министрлігінде істейтін бір таныс қызметкерге өтініш айтып, жобамды орысша аударттым. Іс мұнымен де бітпеді. Балама жоба екенін дәлелдейтін бірнеше ғылыми-зерттеу институттарынан, министрліктен қорытынды алуым қажет болды. Мен ұсынған құжатпен танысқан Ішкі істер және Сыртқы істер министрліктері қолдау танытты...

Жоба мемлекеттік тілде жазылған­дықтан барлық талқылау қазақ тілінде өтті. Соның бәрінде ілеспе аударма қатар жұмыс істеді. Парламент тарихында қазақ тілінен орыс тіліне ілеспе аудар­маның жұмысы алғаш рет осылай қалып­тасты деуге негіз бар. Сөйтіп 1997 жыл­дың 26 ақпаны күні Парламент Мәжілі­сі мен ұсынған жобаны барлық депутаттар тал­қысына ұсыну туралы қаулы қабылдады.

– Түсінікті. Сіз ұсынған жобаны өз әріптестеріңіз қалай қабылдады?

– Көпшілігі қолдады. Тіпті 35 депутат өз қолдарын қойып, басқа депутаттардың да қолдауын өтініп, үндеу тастады. Осылардың ішінде өзге ұлт өкілдері де болды. Мысалы, қарағандылық депутат В.Громов, павлодарлық А.Шварцкопф, жезқазғандық П.Колесов, көкшетаулық В.Калюжный және тағы басқалар бар.

– Барлық талқылауға екі заң жобасы қатар ұсынылып отырды емес пе, сізбен қатар Үкімет мүшелері де өз жобасын өткізуге тырысқан болар?

– Күн тәртібіне екі заң жобасы қатар ұсы­ны­лып, бірдей талқыланып отырды. Тал­қы­лаулардан кейін менің жобам үстем­дік ала бастады. Қызық болғанда Үкімет атынан заң жобасын ұсынып отыр­ған Еңбек және халықты әлеуметтік қор­ғау министрлігіне қарасты ғылыми-зерт­теу институты да менің жобама оң баға берді.

Бұның бәрі қарсыластарға оңай бол­мады. Тіпті «Ойнасақ та біраз жерге бардық, атыңыз шықты, енді балама жо­баңызды қайтып алыңыз» деген сияқты «сәлемдеме» ұсыныстар түсіп жатты...

– Сіз не дедіңіз?

– Мен айттым: «Мәселе менің атымды шығару да емес, мақұл, балама заң жобамды қайтып алайын. Тек мен ұсынған ұсыныстар Үкімет жобасында көрініс тапсын» дедім.

– Ол қандай ұсыныстар еді?

– Менің бағытым негізінен Елбасы­ның көші-қон жөніндегі саясатын қол­дау болатын. Ол – ұлттың мүддесі, мем­лекет қауіпсіздігі, біртұтастығы, демо­графия­лық ахуалы, тәуелсіздігімізді нығайту. Сондықтан да бірінші кезекте көші-қон жөнінде Президентке тікелей бағынатын уәкілеттік орган құру. Үкімет жобасындағы «отандастар» деген анықтаманы алып тас­тау. Өйткені анықтамада отандастар – Қазақстанда дүниеге келген барлық ұлттың өкілдері деп атап өткен де, оларға отандастар есебінен жағдай жасау көзделген. Сонымен қатар қандастарымыздың өз отанына көшіп келуіне мемлекеттен ар­найы қаржы бөлу. Үкіметтік жобада біріктіріп жіберген репатриант пен бос­қындар ара жігін ашып, бөлек-бөлек мәр­тебе беру. Өйтпегенде Қазақстанға жан-жақтан ағылған түрлі ұлт өкілдеріне, яғни бос­қындарға жол ашылады деген сөз. Репат­рианттарға қазақша атау беру...

– Бұл ұсынысыңызға келісті ме?

– Жоқ, келіспеді.

– Әншейінде пікір қайшылығына ұрынып, жік-жік болып жүретін зия­лы қауым өкілдері сіздің жобаны бірауыздан қолдады. Бұл да көмек болған шығар?

– Мен ұсынған жоба Мәжілісте қаралмас бұрын «Егемен Қазақстан» газеті арқылы бүкілхалықтық талқы­лауға ұсынылды. Одан кейін 1997 жыл­дың 2 сәуірі күні Президент жанын­дағы Мемлекеттік саясат жөніндегі ұлт­тық кеңесте қаралды. Оған Мемлекеттік хатшы Әбіш Кекілбай жетекшілік етті. Өте қызу талқылау болғаны есімде. Кенес мүшелерінің барлығы дерлік мен ұсынған балама жобаны қолдап, Мәжіліске кеңес хаттамасын ұсынды. Әсіресе соңғы талқылауда заңгер-акаде­мик Салық Зиманов өте белсенділік танытты. Онымен қоймай Мәжіліс төрағасына өз атынан ресми хат жолдап, менің жобамның қабылдануын сұрады. Хатында: «Үкімет ұсынған заң шикі әрі құқықтық мәртебесі өте төмен, заман талабына сай емес» деп көрсеткен.

Сол талқылауда Герольд Бельгер аға­мыз Үкімет ұсынған жобаны сынға алды. Сондағы айтқаны, бұл заң өмірден алынб­аған, шешуші рөл атқара алмайды, заңның тал бойынан қазақ ұлтына қатыс­ты жақсылықтарды көре алмай тұрмын, деді. Сонымен қатар академик Манаш Қозыбаев: «Депутат Әкім Ысқақтың балама заң жобасының мәрте­бесі биік екені сөзсіз...», деп мені қол­дап Мәжіліс Төрағасына хат жолдады. Іле-шала жазушылар атынан Н.Оразалин, С.Ора­залин, М.Мағауин, Қ.Жұмаділов, Ә.Тарази, Қ.Ысқақ, Қ.Тұрсынқұлов, Т.Ме­дет­­бек бастаған бір топ азамат қол қо­йып, менің жобамды қуаттаған хаттары Мә­жі­­ліс пен Сенат төрағаларының атына келіп түсті. Қазақстан Республикасының Пре­зи­­­денті жанындағы Мемлекеттік саясат жө­нін­дегі ұлттық кеңестің мүшелері К.Саға­диев, Н.Мамыров, А.Гаркавец, П.Сә­б­и­т­ова да мені қолдап үндеу тастады.

Бұдан мынадай қорытынды жасауға болады. Қазақ зиялылары қазақтардың байырғы Отанына оралуына мүдделі. Демек мемлекеттік тілдегі заң жобасы көкейлерінен шыққан. Сол себепті зиялы қауымның қолдауына ие болдым.

– Қысқасы, сіздің жоба басы бүтін заңға айналды. Сөйтіп «Халықтық көші-қон туралы» заң дүниеге келді. Соның бүгінгі нәтижесі қандай?

– Өзіңізге мәлім, мен ұсынған жобада жеке-дара Көші-қон агенттігін құру туралы мәселе бар еді ғой, сол мекеме Елбасының Жарлығымен Үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқарушы орган ретінде 1997 жылдың аяғында құрылды. Осы Жарлықта: «Агенттіктің міндеті – көші-қон процесін басқару және халық санының өсуі жөніндегі саясат­ты қамтамасыз ету болып табылады» делінген. Барлық облыстарда көші-қон жөнінде басқармалар құрылды. Бұлар күні бүгін республикалық бюджет есебінен қаржыландырылып отыр.

Екіншіден, квота мәселесі және оралман кім, босқын кім, көшіп келуші кім, көшіп кетуші кім, ішкі көші-қон дегені­міз не, осының бәрі заң жүзінде нақты­ланды. 1997 жылдары көші-қонға республи­калық бюджеттен 20-30 миллион теңге көлемінде қаржы бөлініп келсе, қазір бұл меже 17-20 млрд теңгеге жеткен. Бүгінгі таңдағы мәліметке жүгінсек, атамекеніне бір миллионнан аса қазақ оралыпты. Бұл ресми квота бойынша есептелген адам саны. Ал демографтардың соңғы есептеуі бойынша бұл дерек одан да көп көрінеді.

Әңгімелескен

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ, «Егемен Қазақстан»