Қиыр жайлап, шет қонған қазақтардың арасында, өз елінен, атажұртынан тағдырдың тәлкегімен бөлініп, лажсыз өзге елдің құрамында кеткендері де бар. Бүгінгі мақаламызда сондай іргелі диаспоралардың бірі – Астрахань қазақтары жайлы көргеніміз бен ойға түйгенімізді жазбақпыз.
Тарихтан – тәбәрік
Астрахань мен Астананың арасы шамамен 2600 шақырымдай. Біз әуелі Мәскеуге ұштық. Одан әрі ресейлік «Победа» лоукостерімен Астрахань астық. Кей деректерде «Астархан», я болмаса, «Аджитархан», «Аштархан» деп әртүрлі этимологиялық болжамдар жасалатын қалаға барушылардың қарасы қалың көрінді. Бір ұшақ лық толды. Ресейдің 115 тарихи қаласының тізіміне кіретін бұл шаһарды «Ресей Венециясы», «Каспий астанасы» деп те атайды екен. Сондықтан болар қалада шетелдіктердің саны жетерлік. Керек десеңіз, күллі әлем жыл сайын назарын тігетін Нобель сыйлығының негізін қалаған Альфред ақсақал осы қалада аз-кем өмір сүріп, кәсіп қылыпты. Қалаға келе сала, өзімізді уылдырықты өлкеге тап келгендей сезіндік. Қайда қарасаң да, қызыл, қара уылдырықтардың жарнамасынан көз сүрінеді. Жергілікті жұрттың айтуынша, бұл – өзен балықтарынан өндіріледі. Оның сапасы теңіз балықтарынікінен өзгеше дейді. Қырлы өлкенің қазағы болғандықтан, анық-қанығын байыптай алмадық. Біздіңше – бәрі бір уылдырық. Заттарымызды қонақ үйге жайғастырып, қаланың көрікті жері әрі символы іспеттес «Астрахань кремлін» көруге асықтық. Себебі кей деректерге сүйенсек, бұл бекініс уағында жарты әлемді тітіреткен Алтын Орда астанасы Сарай-Бату қаласының кірпіштерінен қаланған дейтін ғылыми гипотеза бар екен. Жә, бұл туралы сәл кейінірек баяндармыз. 1580-1620 жылдары соғылған Кремль қаланың ең көрікті жері – Еділ мен Құтым өзендерінің қиылысар тұсы, Қоянды төбеде орналасқан. Әу баста, воевода И.Черемисинов 1557-1558 жылдары қаланы көшіргенде жоспарланған бекініс жұмысына Дей Губастый мен Михайл Вельяминов жетекшілік жасайды. Іргесін қалауға қаладан 140 шақырымдай қашықтықтағы Сарай-Бату қаласының кірпіштерін пайдаланады. Ең қызығы, «бұлғақты кезеңде» (М.Мағауин) Мария Мнишек осы бекіністі паналапты.
«Ресей Венециясы» немесе «Каспий Астанасы» деген атақтарға ие Астраxаньдағы Кремль аталмыш қаланың көркі десек те болады. Бастапқыда – Қырым xандығынан қорғану мақсатында соғылған бекіністі ағаштан тұрғызған. Орталықтан қашық жатқандықтан теңіз қарақшылары мен ұры-қарылар да осы маңды жиі мекендеген. Тіпті, оларды айтпағанда, грузиннің Ваxтанг VI, Теймураз ІІ секілді қашқын патшаларының тәні осы жерден мәңгіге тыныс тапқан. Биіктігі 3 метрден 8 метрге жететін қамал іргесінің қалануына, жергілікті xандардың алауыздығын пайдаланып, Астрахань өлкесін түгел бағындырған Иван Грозный патшаның қосқан үлесі зор. Араб тариxшысы Ибн Батутаның өзі тамсанған Сарай-Бату қаласының «Астраxань Кремлінің» қабырғаларына қаланып кетуі осыдан келіп шығады.
Астраханьдағы ана тіл...
Бір кездері қазақтың жері болған Астрахань тарихы алуан қырлы. Ұлттық құрамы да сан түрлі. 100-ден астам ұлттың өкілі мекендейді. 1 миллионнан астам халық болса, соның 200 мыңға жуығы – қазақтар. Негізінен кіші жүз руларының өкілдерінен құралатын қазақтар барынша салт-дәстүрлері мен тілдерін сақтап қалуға жанталасуда. Өзіндік тілдік ерекшеліктері де жоқ емес. Мысалы: «садақаны» – «нияз», «шөберені» – «нементай», «рақметті» – «сау бол» деп айтады. Ал кісі қайтыс болған үйді қонаққа шақырып, көңіл айтатын дәстүрді «көңілшай» дейді.
Бір байқауымызша, бұрын Астрахань облысында 70-ке жуық қазақ мектебі болған екен. Қазір сұрыпталып-іріктеліп, соның 30 шақтысы ғана қалыпты. Онда да қазақ тілі аптасына бір рет факультатив түрінде өтетін көрінеді. Ал біз барған Краснояр (Қызылжар) ауданы, Байбек ауылындағы Абай атындағы мектепте 90-жылдары «Рауан» баспасынан шыққан «Қазақ тілі» оқулығы қолданылады. Себебі соңғы жылдары шыққан біздің оқулықтар бұл жақтың оқу бағдарламасына сай келмейді екен. Бірақ қол қусырып отырған мұндағы ағайынды көрмедік, аптасына бір рет болатын қазақ тілін қиынсынып, дау шығаратын ата-аналар да жоқ емес екен.
Амалсыз өткен тарихты қопардық. Сонау қиын-қыстау 1945 жылдың өзінде 77 қазақ мектебі болған. Салыстыру үшін айтар болсақ, сол заманда 142 ұлттық мектеп, 42 – татар, 23 – аралас мектеп жұмыс істеп тұрған. Қазіргідей қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заманда жағдай мүлде өзгеше. Ауылдағы ақсақалдардың «адам өзгерді ме, әлде заман өзгерді ме?» дейтін пәлсапалық сөздерін іштей бір қайталап, шынайы ақсақалдар мен қазақ тілді мектептердің азайып жатқанына шын қынжылып қалдық.
Құрманғазы киесі
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында қасиетті жерлер тақырыбы қозғалды. Қай жерде ата-бабасының мазары қалса, сол жерді киелі санайтын қазақ үшін Астраханьда қастерлі орындар жетерлік. Сейіт баба мазары мен Бөкей ханның және Атан ханымның, күй атасы Құрманғазының кесенелерін бір түгендесек жеткілікті. Облыстағы маңызды туристік орындардың бірі саналатын Құрманғазы Сағырбайұлының мазарына жылына 25 мыңға жуық турист келеді. Бұл мәліметті Құрманғазы атындағы мәдени орталықтың өкілдерінен естідік. Володар ауданындағы Алтынжар ауылындағы Құрманғазы бейітінің басына ақ шаңқан кесене орнатылған. Ашылу салтанатына Елбасы Н.Назарбаев пен Ресей үкіметінің сол тұстағы басшысы В.Черномырдин қатысқан. Дәулескер күйші кесенесі өзінің ерекше сұлулығымен көз тартады. Жоба авторы – маңғыстаулық Мақсұт Нұрқабаев. Құрманғазының немересі Кәрім Құрманғазиевтің айтуынша, әдеттегідей бір қуғыннан келген Құрманғазы ұлы Құбашқа жуынатын құман әкелуді сұрайды. Сонда әкесіне су құйып тұрған ол желкеден бастап, жон арқадан белге дейін жалғасқан жалды байқап, жағасын ұстайды. Кейінірек көргенін ұлына айтып, өмірінде 200-ге жуық күй шығарған Құрманғазының тегін адам болмағанын және оның досы Ишманның қасына жерлеуді аманат еткенін айтады. Кесененің басты есігінен кіріп, кілт солға бұрылып жүрсеңіз, сол жақ бетіңізден араб жазуымен өрнектелген шағын ғана құлпытасты байқауға болады. Бұл – Құрманғазының жан қиыспас досы Ишманның басына қойылған белгі. Бертін келе Ираннан арнайы келген ғалымдар құлпытастан оның атын оқып, музей қызметкерлеріне аталған ақпаратты жеткізеді. Осы естеліктерді айтып отырған Кәрім ақсақал аз-кем үнсіз қалды. Ойын бұзбай отбасылық альбомына көз жүгіртіп, оның Құрманғазы музейіндегі ұлы атасының кескініне өте-мөте ұқсастығына таң қалдық та, «арман-өкінішіңіз бар ма?»,-деп оқыс сауал тастадық. «Иә, өкінішім аз емес. Домбыра тартуды үйрене алмадым. Сол өкініш. Уағында ден қоймадым. Көңіл-күйім болмағанда «Сарыарқа» мен «Балбырауынды» тыңдаймын. Қан қысымым көтеріліп, қиналғанда Ата басына барамын» деген жауап алдық. Астрахань қазақтары Құрманғазы Сағырбайұлын ауыз екі тілде «Ата» деп айтады.
Домбыра ұстап, өнер жолына түсемін дейтін бұл жақтың қазақтары бір қолына домбыра, екінші қолына таба нан алып, Ата басына түнейді. Егер түсінде домбыра көрсе, дәулескер күйші, ал, таба нан кірсе, қарапайым шаруаға бейімделгенді дұрыс көреді. Халық сеніміне шек бар ма? Құрманғазы Сағырбайұлы атындағы аудандық мәдениет орталығының жанындағы музей қызметкері Жұмақыз Иманбаеваның сөзіне сенсек, бала көтермеген жас келіншек музейдегі күйші бюстін жүрегіне басып, «Ата, отбасы құрғанымызға жеті жыл болды. Сәбиіміз жоқ еді. Сізден сәби тілеп келдім» дейді. Араға бір жыл салып, сәбиін құшақтап, музей қызметкерлеріне алғысын айтып кетеді.
Құрманғазы Сағырбайұлының кесенесінде Ата аруағына Құран бағыштап, музей аралап жүріп, елеусіздеу тұрған ескі домбыраға көзіміз түсті. Жұмақыз апамыздан сұрағанымызда күйшінің көзін көрген көне жәдігер екенін жеткізді. Алып қарауға батпадық. Бізсіз де италиялық ғалымдар зерттеп, бағасын беріп тастапты. Жасалғанына 200 жылдай уақыт өтсе де, домбырадағы ноталардың орналасуы мен дәлдігі қазіргі заманауи аспаптардан еш кем емес. Бұл – батыс ғалымдарының бағасы. Ағылшын ақыны Оскар Уайльдтың «өнер – өмірдің өзі, ол өлімді білмейді» деген дана сөзін еріксіз еске алдық.
Астрахань азаматтары
Облыста «Жолдастық» қазақ бірлестігі толыққанды жұмыс істеп тұр. Аудандарда түгелге дерлік филиалдары бар. Ұлттық құндылықтарымыз бен салт-дәстүрімізді насихаттайтын «Ақ-арна» облыстық газетін шығарып отыр. Мың данамен тарайтын басылым қазақ және орыс тілдерінде жарық көреді. Бірлестік төрағасы – Нұрлан Қандықов есімді жанып тұрған жас жігіт. Өзі осындағы облыстық думаның депутаты. Алдында Нариманов ауданының басшысы қызметін атқарған. Айта кететін жайт, бүгінде облыстық думадағы 6 депутат қазақ ұлтынан. Нұрланның бастамасымен биылдан бастап, «Жолдастық» деп аталатын Астраханьдағы ағайындардың басын қосқан үлкен той ұйымдастырылыпты. Біздер осы торқалы тойдың куәгері болдық. 10 мың қазақ жиналған тойда көңіл толқымауы мүмкін емес еді. Ұмыт бола бастаған түйе бәйгені тамашалап, таспаға жазып алдық. Алыстағы ағайындар мәре-сәре. Көптен көрмеген қуаныштарын баса алмай, киіз үй тігіп, Нариманов ауданындағы Джакуев ауылын дуылдатып жіберді.
«Тойдың болғанынан боладысы қызық» деген мәтелді тілге тиек еткен қандастар аталған шараға арнайы шақырылған қазақ эстрадасының жұлдызы Роза Рымбаеваның өнерін тамашалағанша асықты.
Мұнда қызметтегі қазақтар аз емес. Мысалы, Астрахань облысы губернатор әкімшілігінің жетекшісі – Қанат Шантеміровпен жоғарыда жазған тойда таныстық. Запастағы полковник. 2008 жылдан бері аталған қызметті абыроймен атқарып келеді. 1989 жылы «Ерлігі үшін» медалімен марапатталған. Ресейдегі Президент сайлауында В.В.Путиннің сенімді өкілі болған.
Ұмытып барады екем, қазақтардың тойын дүркіретіп өткізген Нариманов ауданының басшысы Валерий Әлжановтың анасы – қазақ екен. Бар қонақтың көңілін табуға тырысып, зыр жүгіріп жүр. Жасы үлкен ақсақалдар «біздің жиен», деп езу тартады. «Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын!» деген.
Ең бір қызық дерек – 2016 жылы ғаламшарымыздың ең қарт тұрғыны ретінде Астрахань облысы, Красноаяр ауданы, Исламғазы ауылының тұрғыны Тәнзила Бисембеева танылған. Сол жылдың наурыз айында Тәнзила апамыз 120 жасқа толыпты. Кешегі өткен тарихқа үңілсек, ІІ Дүниежүзілік соғыста Астрахань қазақтарының арасынан 4 бірдей Кеңес Одағының Батыры шыққан. Социалистік Еңбек Ері атанып, «Даңқ» орденінің толыққанды кавалері атанғаны қаншама.
Екі апта мекен болған Астраханьмен қимай қоштастық. «Жарлысы мен байы тең» құт мекен секілді көрінді. Бір шаңырақтың астында тату-тәтті тіршілік етіп жатқан қаншама ұлт пен ұлыстың өкілдерінің бейбіт өмірі үзілмесін деп тіледік. Ел жаққа қарап, жақсы жаңалық күткен қандастарға қайта айналып келуге уәде еттік. «Балығы тай- дай тулаған, бақасы қойдай шулаған» Ақ Еділдің бойын ар- мансыз араладық. «Қазақтың тарихы – неткен бай тарих!» деп ой құшқан күйі елге жиналдық.
Олжас БЕРКІНБАЕВ
АСТАНА – АСТРАХАНЬ – АСТАНА