Қазақстанның ядролық қауіпсіз әлем құру бағытындағы игі бастамалары халықаралық қоғамдастықтан қолдау тауып келе жатқаны белгілі. Еліміз бүгінде жаппай ядролық қаруларды жою және таратпау ісінде көшбасшы ел ретінде танымал. Осы орайда Қазақстан тағы бір маңызды қадам жасады. Нақтылай айтқанда, Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болуының 26 жылдығына орай, БҰҰ штаб-пәтерінде Қазақстан Республикасының Ядролық қаруға тыйым салу туралы Шартқа қол қою рәсімі өтті.
Тарата айтар болсақ, Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 2018 жылғы 9 қаңтардағы №617 Жарлығымен берілген өкілеттілікке сәйкес аталған Шартқа Қазақстанның БҰҰ жанындағы тұрақты өкілі Қайрат Омаров қол қойды.
Ядролық қарусыздану тарихындағы алғашқы заңдық күші бар құжатқа айналған Шарттың мәтінін әзірлеуге және оның қабылдануына Қазақстан белсенді түрде қатысты. Құжаттың негізгі ережелері әлемдегі төртінші ең ірі ядролық арсенал иесінен ядролық қарусыздану мен таратпау саласындағы көшбасшы мемлекетке айналудың өнегелі жолын көрсеткен Қазақстанның қағидатты ұстанымына толық жауап береді. Еліміздің мұндай ерен жетістіктері Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың әлемдегі ең ірі екінші ядролық полигонды жабу, қырғиқабақ соғыстың ядролық мұрасынан бас тарту сияқты тарихи шешімдерінің арқасында мүмкін болды. Біздің ядролық статустан арылуымыз кездейсоқ шешім болған жоқ. Ол керісінше ядролық сынақтардың бар қасіретін өз көзімен көріп, үшінші буындағы ұрпақтарымыздың осы қарудың ауыр салдарын басынан өткеруін жете ұғынған жауапты мемлекеттің аңдап басқан қадамы болды.
Бірқатар мемлекеттердің, соның ішінде жетекші елдердің қарусыздануға мойын ұсынбауына қарамастан, Елбасы әлемдік қоғамдастықты ядролық қарудан азат әлемге қол жеткізуге шақыруын табандылықпен жалғастыруда. Биылғы 18 қаңтарда Қазақстан төрағалығымен ұйымдастырылған БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің «Жаппай қырып-жою қаруларын таратпау: сенім шаралары» атты жоғары деңгейдегі тақырыптық жиын барысында Қазақстан Президенті 2045 жылға қарай, яғни БҰҰ-ның 100-жылдық мерейтойына орай ядролық қарусыз әлем құруға қайта үндеді. «Күш ядролық бомбалар мен зымырандарда емес. Нағыз қорғаныс амалдары халықаралық қоғамдастықтың өзара сенімділігі арқылы қамтамасыз етіледі», дей отырып Елбасы БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің отырысында барлығын сенім шаралары негізінде ядролық арсеналдарды түбегейлі жою арқылы ғана оны қолдану немесе қолдану қаупін болдырмаудың жалғыз әрі абсолюттік кепіліне қол жеткізуге болатынына сендірді.
Сонымен қатар Елбасы ядролық апатты болдырмау үшін ядролық державаларға адамзат алдындағы зор жауапкершілік жүктелгенін атап өтті. «Әсіресе ірі ядролық державалар ядросыз әлем құру үшін күрестің алдыңғы шебінде болып, жаппай қырып-жою қаруларын қысқартудың үлгісін көрсетуі қажет. Бірақ бұл басқа елдер сырт қалуға тиіс, олар ештеңеге ықпал ете алмайды дегенді білдірмейді. Екінші жағынан, егер ірі ядролық державалар өздерінің ядролық статустарын сақтап, қаруларын жетілдіретін болса және басқаларына мұндай әрекеттерге баруға тыйым салса, бұл оң нәтижелерге алып келмейді. Сондықтан мен бұл бағытта бәрін бірлесіп күш-жігер жұмсауға шақырамын», – деген тұжырымдамасымен бірге Н.Назарбаев, БҰҰ Жарлығында жазылғандай, қауіпсіз әлем мен әділетті әлемдік тәртіпті құрудағы Қауіпсіздік Кеңесінің ерекше рөлі мен және тарихи миссиясын еске салып өтті. Елбасы адамзаттың XXI ғасырда жаппай қырып-жою қаруларынан азат әлем құру үшін лайықты жолдан өте алатынына сенімін білдірді.
Негізінде, жаппай қырып-жою қаруының үш түрінен (ядролық, химиялық және биологиялық) ядролық қаруға ғана заңды түрде тыйым салынбаған болатын. Осыған байланысты Шарттың негізгі түйіні ядролық қаруға толық тыйым салу туралы ережелерді қамтитын «Тыйым салу» атты 1-бабы болып табылады. Аталған Шарт халықаралық құқықтық саладағы осы бір заңдық кемшілікті жоюға бағытталған және ол ядролық қаруды жоюдың алғашқы қадамына айналып отыр.
Айта қарудың түбегейлі жойылуына әкелетін ядролық қаруға тыйым салу туралы заңдық міндеттеуші күші бар осы құжатты әзірлеу бойынша БҰҰ конференциясы екі кезең бойынша, яғни, 2017 жылғы 27-31 наурыз және 15 маусым-7 шілде аралығында Нью-Йорк қаласында өткізілген. Соның нәтижесінде Ядролық қаруға тыйым салу туралы Шарт ашық дауысқа салынып, 124 мемлекеттің 122-сі оны қолдаған. Ал бір мемлекет (Нидерланд) оған қарсы дауыс берсе, енді біреуі (Сингапур) қалыс қалған.
Бұл конференция барлық мемлекеттер қатысуы үшін ашық түрде өткізілді. Алайда де-юре және де-факто ядролық қаруы бар тоғыз мемлекет және олардың одақтастары аталған келіссөздерге қатысудан бас тартқан.
Осы күнге дейін Шартқа 56 мемлекет қол қойып, олардың ішінде бесеуі оны ратификациялап үлгерген. Қазақстан бұл құжатқа 57-ші мемлекет ретінде қол қойды. Шарт елуінші ратификациялық грамотасы сақтауға өткізілгеннен кейін 90 күн өткен бойда өз күшіне енетін болады.
Бұл құжат әлемдік қоғамдастықтың басым көпшілігінің ядролық қауіптің сақталуына қатысты алаңдаушылығы мен оған қарсы саяси күш-жігерінің көрсеткіші ретінде қарусыздану тарихынан өзіндік орнын алады деп күтілуде.
Жалпы, тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап ядролық қарусыз әлем құру жолын таңдаған Қазақстанның өнегелі жолы әлемдік биік мінберлерде айтылып жүр. БҰҰ Бас Ассамблеясы 70-ші мерейтойлық сессиясының жалпы пікірталастарында «ядролық қарусыз әлем құруды XXI ғасырдағы адамзаттың басты мақсаты етуге» үндеген Мемлекет басшысының бастамасына сәйкес, 2015 жылғы 7 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясымен Ядролық қарудан азат әлемге қол жеткізу туралы Жалпыға бірдей декаларация қабылданды.
Әлемдік қоғамдастық ядролық қарусыз әлемге қол жеткізу бойынша барлық мүмкін деген шараларды жүзеге асыруға тырысып келді. Осы орайда, бұл қабылданған Шартты БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің көпшілігінің ядролық қарусыздану саласындағы игілікті істерге қол жеткізуге деген айрықша ұмтылысының нәтижесі деп қарастыруға болады.
Жолдыбай БАЗАР,
«Егемен Қазақстан»