Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласында Абайдың даналығы, Әуезовтің ғұламалығы, Жамбылдың жырлары мен Құрманғазының күйлері, ғасырлар қойнауынан жеткен бабалар үні – бұлар біздің рухани мәдениетіміздің бір парасы дегенді айрықша ескерте отырып, осындай ұлт ұлылары мен байтақ жеріміздегі тарихи мекендерді өзара сабақтастыра қарастыру халқымызды ұлттық бірегейлікке, мызғымас тұтастыққа бастайтынын айтқан еді.
Мемлекет басшысының жоғарыдағы мақсатты тапсырмасынан кейін еліміздегі қасиетті орындардың тізімі анықталып, оған Абайдың «Жидебай-Бөрілі» тарихи-мәдени кешені кірген болатын. Осы орайда, біз Семей қаласында орналасқан Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-музейінің директоры Болат Жүнісбековке жолығып сұхбаттасқан едік.
– Болат мырза, сіз әуелі өзіңіз басқарып отырған музейдің бүгінгі тыныс-тіршілігі жайлы қысқаша баян етсеңіз?
– Музей 1940 жылдан бастап жұмыс істеп тұр. Семей қаласында орналасқан бас ғимаратта 21 мыңнан астам жәдігер бар болса, оның 8 мыңы негізгі қорда, қалғаны ғылыми қосымша қорда тұр. Сонымен қатар 1997 жылы қалада ашылған «Мұхтар Әуезов және Алаш арыстары» атты музейі де бізге қарасты болғандықтан, осында жаңғырту жұмыстары жүргізілуде. Яғни біз алаштанушы ғалымдармен ақылдаса отырып, бұл музейге байланысты тақырыптық жоспар дайындап, жаңа экспозиция құрдық. Онда Алаш қозғалысының алты кезеңі қамтылып, экспозиция жаңа құжаттар мен деректер негізінде өзгеше қырынан көрсетілді.
Одан кейін ғимараттың бірінші қабатына ХХ ғасырдың басындағы үй интерьері жасалды. Екінші қабатқа – Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ш.Құдайбердіұлы, М.Әуезов сияқты арыстардың балауыз мүсіндері орналастырылды.
Сонымен қатар, қорық-музей құрамында өңірдегі елеулі нысандар – Абайдың Жидебайдағы музей-үйі, «Абай-Шәкәрім» кесенесі, Абай ауданындағы ақын Шәкір Әбеновтің мұражай үйі, Абайдың ақын шәкірті Көкпай Жанатайұлының музей-медресесі, Мақаншыдағы әнші Әсет Найманбайұлының музейі, «Шәкерімнің саят қорасы» экспозициялық көрмесі, «Зере-Ұлжан-Құдайберді» мазары, «Еркежан» зираты, «Еуразия кіндігі» тасбелгісі, «Құнанбай құдығы», «Поэзия бағы», «Этноауыл», «Мәдени-тұрмыстық кешен» секілді бірнеше мәдени-әлеуметтік орындар кіреді.
– Былтыр жазда Астанада өткен ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесі кезінде сіз басқарып отырған қорық-музей ұжымы шетелдік қонақтарға ерекше тарту әзірлеген екенсіздер, осы жөнінде айтып берсеңіз?
– Өткен жазда Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен ұйымдастырылған ЭКСПО көрмесі кезінде біздің ұжым Абай мұрасын насихаттау мақсатында шағын ландшафтық көрме ұсынды. Атап айтқанда, көлемі жағынан ауқымды, яғни ұзындығы – екі метрден астам, ені – бір метр, биіктігі жарты метр болатын Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-музейі кешенінің макетін жасап апардық.
Осы макеті ландшафтық-дизайндық тұрғыда безендіру үшін ұлы ақын Абайдың ата қонысы Жидебайдың қараған-бұтасы, құм-тасы пайдаланылды. Кішірейтілген форматтағы көрмелік макет қазір Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде сақтаулы тұр.
– Жоғарыда сіз атап өткен нысандардың барлығы дерлік ұлт тарихында айрықша орны бар дүниелер екені анық. Елбасы тарапынан ұсынылып отырған «Қасиетті Қазақстан» бағдарламасының да мазмұны осындай рухани құндылықтарды халықты рухтандыратын жоба ретінде қарастыруды көздеп отыр. Осы мақсатта нендей шаруалар атқарылуда?
– Әрине, сіздер айтып отырған «Қасиетті Қазақстан» атты рухани жобаның маңызы зор. Мұндай маңызды тарихи-әлеуметтік бағдарламамен үндестік табатын бірден бір дүние Абай еліндегі тарихи нысандар екені сөзсіз. Бұл орайда жасалып жатқан, болашақта жоспарланып отырған біршама істер бар.
Ең әуелі тарихи нысандарды рухани туризм бағытына сай дамыту шарасы қарастырылуда. Орта есеппен жыл сайын мұнда 100 мыңнан астам адам келіп, ұлы ақынның тағылымымен танысады. Алдағы уақытта зиярат етуші туристер саны артады. Сол себепті, біз осындағы рухани туризмді қанағаттандырарлықтай шараларды қолға алуды жоспарлап отырмыз. Мақсатымыз – рухани жаңғыруға үн қосу.
– Рухани туризм демекші мұнда көпшілік қызықтайтын қандай жәдігерлер немесе артефактілер бар?
– Мұндағы жәдігерлер негізінен түпнұсқалар. Атап айтқанда, Абайдың екі суреті сақталған. Мұндағы ең қадірлі дүниеміз осы. Бірі 1896 жылы Ақылбай, Мағауиямен бірге түскен суреті. Екіншісі – 1903 жылы ақынның өз отбасымен түскен суреті.
Кезінде Абай атамыз көзінің тірісінде өз қолымен 60 шақты әртүрлі жәдігерді Семейдің тарихи өлкетану музейіне тапсырғанын білеміз. Осылардан қалған 17 жәдігер қазір музейде сақтаулы.
– Атап айтқанда...
– Атап айтқанда, Абайдың өзі қолданған кесесі. Оны құрсаулап сақтап отырмыз. Тарихи мұра болған соң, қайта өңдеуге бермедік. Бұдан басқа Абайдың Мағауияға жазған хаты және 1909 жылы Петербордан Кәкітай мен Тұрағұл дайындап шығарған Абайдың алғашқы кітабының 2 данасы тұр. Сондай-ақ қорда 252 дана көне шағатай-түркі тіліндегі оқулықтар, кітаптар бар. Олардың барлығы ғылыми зерттеуді қажет етеді.
– Биыл Шәкәрім Құдайбердіұлының туғанына 160 жыл. Осыған байланысты қандай жоба-жоспарларыңыз бар?
– Атап айтсақ, Жидебайдағы «Шәкәрімнің саят қорасы» және оған баратын жол жөнделеді. Ең бастысы, қажының рухани тағылымын насхаттау үшін «Shakarim.kz» атты сайт ашып отырмыз. Бұл Шәкәрімтануға зор мүмкіндік қосады деген үміт бар. Сайттың қасбеті ақынның «Бостандық таңы атты» өлеңімен ашылып, портал қорына көптеген материалдар, құжаттар, архив деректері жинақталуда.
Сонымен қатар ақынның жазба мұралары мен фото деректерін жинақтап виртаулды көрме ұйымдастыру ісі қолға алынуда. Көрме «Білімділерге бес сауал», «Әрқашан ұмытылмасқа», «Үш анық», «Шәкәрім және өнер», «Шәкәрім кітапханасы», «Шәкәрім және дін», «Шәкәрімнің ұрпақтары», «Шәкәрім – Алашорда сотының төрағасы», «Шәкәрім музыкасы» атты бөлімдерден тұрады. Сондай-ақ көрмеге Шәкәрімнің қолы тиген шоқпар, саптаяқ сынды құнды жәдігерлер де қойылады.
Әңгімелескен
Раушан НҰҒМАНБЕК,
Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,
журналист
Семей