Орталық Азия елдері тәуелсіздік алғаннан бергі 26 жыл ішінде өздерінің басым бағыттарын айқындап үлгерді. Аймақта дамуға қатысты түрлі көзқарастың болуына қарамастан, өзіндік ерекшелігін айқындайтын оңтайлы жол қалыптасты.
Орталық Азия – құрлықтың ішкі аумағында орналасқан және жаһандық коммуникацияларға еркін шығуға мұқтаж аймақ. Өңір бірнеше ірі мемлекеттермен шектескен. Сондықтан кейде олардың геосаяси мүдделерін ескеру қажеттігі туады. Осы тұрғыдан алғанда еліміз ұстанған саясат өміршеңдігін көрсетіп отыр.
Қазақстан ортақ мүдделердің ұштасуын анықтауды, ортақ тіл табысуды мақсат етеді. Еліміздің Еуразиялық экономикалық одақ құру жолында үлкен еңбек атқарғаны баршаға белгілі. Осы Одақ шеңберінде пайда болған түйткілдерді шешудің оңтайлы жолы – Орталық Азия елдерінің кооперациясы. Президент Нұрсұлтан Назарбаев 2005 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында Орталық Азия елдері одағын (ОАЕО) құру идеясын жариялаған болатын. Содан бері бұл идеяға қатысты көптеген пікірталас өрбіді. Әйтсе де 12 жылдан кейін ғана бұл бағытта нақты іс-әрекеттер басталды. Мәселен, Өзбекстан 2017 жылдан бастап прагматизм мен барынша ашық саясат ұстанып, көршілес елдермен қарым-қатынасты жаңғыртты.
Биыл да Орталық Азия елдерінің қарым-қатынасында ілкімді өзгерістер болып жатыр. Мәселен, 2018 жылғы 15 наурызда Астанада Орталық Азия елдері басшыларының басқосуы өтті. Онда өңірдің дамуы, оның қауіпсіздігі мен тұрақтылығына қатысты бірқатар мәселелер талқыланды.
Жалпы, өңірдің келешегі келіссөздер барысында ұлттық мүддені ұстануға және оны ілгерілетуге мүмкіндік беретін геоэкономикалық жоба алаңдарын көптеп қалыптастыруға байланысты. Сондықтан, Еуразиялық экономикалық одақ, ТМД, ҰҚШҰ, ШЫҰ, «Бір белдеу – бір жол» жобалары Орталық Азия үшін маңызды саналады. Осындай жобалардың арқасында табиғи бәсекелестік пайда болып, соның негізінде өңір елдерінің әрқайсысы өзіне анағұрлым қолайлы нұсқаларды таңдауға мүмкіндік мол.
Өңір елдері үшін басты міндет – шетелден инвестиция тарту. Ал инвестиция әкелудің негізгі талабы – адами капитал мен инфрақұрылым сапасының жоғары болуы. Елдегі ережелер айқын, заң тұрақты болуы тиіс. Сондай-ақ қауіпсіздік мәселесі де инвесторлар үшін маңызға ие. Бұл тұрғыдан алғанда Қазақстанның ұпайы түгел. Doing Business рейтингінде еліміз 35-орынға жайғасты. Қазақстанда инвесторларға жасалған қолайлы жағдайды халықаралық қоғамдастық тарапы жоғары бағалап отыр.
Инвестиция туралы әңгіме қозғалғанда мынаны ескеру қажет. Шетелдік инвесторларды не қызықтырады? Халқының саны әр алуан дербес мемлекеттер ме, әлде біртұтас Орталық Азия өңірі ме? Әлбетте 70 миллионға жуық халқы бар ортақ нарықтың ауқымы үлкен екені айтпаса да түсінікті. Өңірге Оңтүстік Шығыс Азия елдері керемет үлгі бола алады.
Әйтсе де Орталық Азия мемлекеттері бірқатар проблемаларды шешуі тиіс. Әлі күнге дейін шекара мәселесі толыққанды реттелген жоқ. Бірақ бұл бағытта ауқымды жұмыстар атқарылып жатыр. Еліміз көршілес елдермен шекара туралы уағдаластыққа келді. Былтыр Самарқанда өңір үшін маңызды оқиға болды. Онда Қазақстан, Өзбекстан және Түрікменстан елдері шекараларының тоғысу нүктесі туралы келісім жасалды.
Сонымен қатар өңірдегі инфрақұрылымдық теңсіздікті жою да маңызды мәселе. Орталық Азия біртұтас көліктік-логистикалық желіге айналып, сол арқылы жан-жақты пайда қағидатына негізделген тасымал оңтүстіктен солтүстікке, батыстан шығысқа және керісінше бағыттар бойынша ағылуы тиіс. Сондай-ақ инвестициялардың әлеуметтік-экономикалық әсері нығаюы қажет.
Орталық Азия тұрғындарының әлеуеті жоғары. Тек оны тиімді пайдалана білген жөн. Өкінішке қарай, аймақта еңбек миграциясына қатысты үлкен проблема бар. Кәсіби кадрлар шетелдерге ағылып, бірқатар қиындық туындады. Соған қарамастан Орталық Азияның өз экономикасын тұрақты ілгерілетіп, әлемдік қауіпсіздік пен бейбітшілікке өз үлесін қосатын аймақ атануына мүмкіндік мол. Бұл Елбасымыз Н.Назарбаевтың биылғы қаңтарда АҚШ-қа барған тарихи сапары кезінде анық байқалды. Осы сапар еліміз үшін ғана емес, сондай-ақ жалпы аймақ үшін де тиімді болды. Өңірлік мәселені халықаралық аренаға шығаруға мүмкіндік туды.
Осылайша қазіргі таңда Орталық Азия елдерінде болып жатқан оқиғалар заманауи мемлекет қалыптастыруға жасалған қадамдар деп кесіп айтуға толық негіз бар. Азаматтардың көңілінен шығатын құндылықтар жүйесі маман әкелуге, технологияны меңгеруге мол мүмкіндік береді. Ендеше Орталық Азия мемлекеттері Қазақстанды үлгі ете отырып, өз әлеуетін дамыта алады. Ол үшін оңтайлы инвестициялық жағдай қалыптастырып, ұлттық стратегия құру қажет.
Халықаралық аренадан алшақтауға ұмтылып, оқшау саясат жүргізетін мемлекеттердің жаһандық даму жолынан шеткері қалатыны белгілі. Осы тұрғыда Орталық Азия мемлекеттерінің әлемдік қоғамдастықпен ынтымақтасуға ұмтылуын жоғары бағалауға болады. Осылайша қазіргі таңда Орталық Азияда болып жатқан оқиғалар өңірді даму жолына түсіреді деген үміт басым.
Зарема ШӘУКЕНОВА,
Президент жанындағы Қазақстан стратегиялық
зерттеулер институтының директоры