Жетпіс жыл жоғалған жауынгер Брянск облысында жерленген

Отанына адал жауын­гер Оспановтың от орнында қал­ған ұлы Ақын, немересі Ма­рат пен қызы Надеждадан туған жиені Венера Ресейдегі бауырластар зи­ратында жатқан әке рухына таяу­да тағзым ете барды. Қала күні мен ауданды фашист бас­қыншыларының шеңгелінен азат ету күніне орайластырылған шарада Брянск облысының Злынков ауданының тұрғындары Марат Оспановтың атасының соғысқа дейінгі тағдыры мен қаза болған жерін қалай іздегені туралы әң­гі­месін ілтипатпен тыңдады. Бұл кейіннен жоғалған жауынгер­ жө­нінде аталған ауданның «Знамя» газетінде жарық көрген «Мұ­­қаш Оспанов: ата, әке, мұғалім және жауын­гер» атты мақалаға ар­қ­ау болды.

Иә, туған түтінінен жырақта, бөг­де жерде, қан майданда шейіт болған ерлердің рухы әр­дайым биік. Байтақ Ресейде, Украина­да, Белоруссияда, Балтық жағалауын­да немесе Кеңес жауынгерлері азат еткен Шығыс Еуропа елдерінде болсын, олар бейбіт өмір үшін қол­ға қару алды, жан аямай шайқас­ты, құрбан болды. «Ер есімі – ел есінде», «Ешкім де ешқашан ұмы­тыл­майды» деген сияқты түрлі тақталарға, ескерткіштерге, мемо­риалдарға таңбаланған сөйлемдер сол отты жылдарға тағзымсөз бо­лып ерліктің туын желбірете бере­рі анық.

Қазақ елінен келген қонақтарды аудан басшысы А.Грищенко, аудандық білім бөлімінің басшысы А.Макаренко, Злынка қа­ла­­сындағы мектеп директорлары құрметпен қарсы алды. Бауыр­ластар зиратындағы салтанатты шарада қала мектептерінің жас ұландарынан құралған құрметті қарауыл сап түзеп, қала қонақтары мен мұғалімдері, ардагерлер, тыл еңбеккерлері жиналды. Жергілікті басшылардың жан тебірентерлік сөзінен соң аға лейтенант Мұқаш Ос­панов­тың ұлы Ақын және неме­релері Марат пен Венера әке есімі жазылған ескерткішке гүл шоқтарын қойып, майданнан қайт­­паған ерлерді үнсіздікпен еске алысты. Ал жас ұландар бейбітшілік үшін жан қиған жа­уын­герлер рухының құрметіне әуе­­ге үш дүркін оқ атты.  Осыған дейін Оспановтың соңында қалған отбасы отағасының қай жерде жерленгенін, тіпті қалай қаза тапқанын білмей келген еді. Ресей Федерациясы Орталық ар­хиві арқылы олар аталарының 1943 жылдың 3 қарашасында қаза тапқанын һәм жерленген жерін анықтады. Осылайша, бұған дейін белгісіз солдат болып келген Мұқаш Оспанов туралы деректер 72 жылдан кейін мәлім болып отыр. Әрине әке бейнесін жадында мәпелеп келген кез келген перзент ағыл-те­гіл көз жасын төккісі, зарығын бас­қысы, әке рухына тағзым еткісі келеді. Баба рухы байыз тапқан бауыр­ластар зиратына барып, перзенттік парызды өтеуге бел бай­лаған жауынгердің балалары ойдағылары орындалғанына бір сәт жылады да, күлді де, алай-түлей сан сезімді өткерді. «Ештен кеш жақсы» деген осы болса керек.

«Әкемді тапқаныма сенер-сенбесімді білмедім. Тіпті жүзін білмесем де қатты толқыдым. Ол 1941 жылы майданға аттанғанда бар-жоғы 3 жаста едім. Анамыз қолындағы 4 баласымен қалды, оған өте ауыр болды. Үйге «хабар-ошарсыз кетті» деген жазуы бар қаралы қағаз келгенде анамның қалай жылағаны есім­де. Міне, ұзақ жылдан кейін Злынка қалалық қорымының ішінен бауырластар зиратын іздеп келдік. Қоршауы аласа, жанында әсем қайыңдар бой түзеген, гүлдер егілген екен. Ескерткіш тақтада ондаған есім жазылыпты, енді әкемнің есімі де жазылды. Оның рухымен сөйлескендей болдым, туғандарым оңаша қалуыма мүмкіндік берді, бар шерімді тар­қаттым. Онсыз қалай өмір сүр­генімізді, соғыс уақытында қан­дай қиындық болғанын, суыққа тоң­ғанымызды, аштықты... Қазір қалай өмір сүріп жатқанымызды да айттым. Әкесіз өссек те, әке­міз­дің батыр болғанына шү­­бә­міз болған жоқ. Ол 1941 жы­лы қазіргі Астана, бұрынғы Ақ­­мола қаласында құрылған 387-ат­­қыш­тар дивизиясының 471 жеке медико-санитарлық батальо­ны­ның политругі ретінде майданға ат­танған болатын», дейді бүгінде сексеннің сеңгіріне аяқ басқалы тұр­ған Ақын Мұқашұлы. 

Отбасы Мұқаш Оспановтың әске­ри тағдыры жайлы мүлде ха­бар­сыз болғанын айттық. Әске­ри-медициналық архивтің дере­гі бойынша, политрук Мұқаш Оспанов 1943 жылы 3 қарашада сол аяғының мина жарықшағынан жаралануының салдарынан болған жұқпалы сепсис пен ишемиялық асқынудан қайтыс болған екен. Өкініштісі, майданға шығарып сал­ғаннан кейінгі соншалық сар­ғай­ған жылдар ішінде жауын­гердің түтінін түтетіп, шаңырағын құлатпай ұстаған жары Алтынжан, балалары Роза, Надежда, Уран әке тағдырын білместен дүниеден өтті. Осы жылдар ішінде олар жары мен әкелерінің мақтан тұтар азамат болғанына сенсе де, «із-түзсіз кетті» деген жапсырмамен өмір сүрді. Бұл соғыс аяқталғаннан кейінгі жылдары да «опасыздық пен қашқындыққа» баланатын ауыр сөз-тұғын. Майдангерлерге құр­мет көрсетілгенде көршілері туған-туыстарының ерліктерін мақтан тұтып жатса, әке тағдыры­ның белгісіздігі бұлардың аузын буатын. Әлбетте, хабар-ошарсыз кеткендердің отбасылары мыңдап саналады. Олар да бұл күйді талай бастан кешкен болар, сірә...

Архивтен табылған құжаттарға сүйенсек, Мұқаш Оспанов 1903 жылы дүниеге келген екен. Ата-анасынан ерте айрылғанымын 1917-1920 жылдары Семейдің та­тар приходское училищесінде және кешкі педтехникумда оқып білім алады. 17 жасында ауыл мектебінде мұғалім болып жұмыс істей бастайды. 1924 жылы М.Оспановқа Семей­дегі бастауыш мектепті бас­қа­ру сеніп тапсырылады. 1931 жы­лы сауатсыздықты жою мақса­тында Қарағанды қаласына жібе­рілді. Қарағанды ол кезде Семей губерниясына қарайтын. 1938 жылға дейін Қарағанды қала­лық халықтық білім бөліміне жетек­шілік етіп, 1939 жылдан бас­тап майданға аттанғанға дейін Қа­ра­ғанды облысындағы БКП (б) Ленин аудандық комитетінің ұйым­­­дас­тыру-инспекторлық бөлі­мінің меңгерушісі қызметінде бол­ды. Әрине Кеңес өкіметі ен­ді орнап жатқандықтан ағарту са­ла­сының ахуалы ол жылдары өте күрделі болғаны белгілі. Әсі­ресе мұғалімдер мен басқа да интеллигенция өкілдерінің көзқарасына байланысты қуда­лаулар, жазықсыз жапа шегуге соқ­тыратын жағдайлар жиі болып жатқан кезде педагогика сала­сындағы табанды еңбегімен М.Оспанов өзіне тапсырылған жұмысты абыроймен атқара білді. Семей және Қарағанды қалалық кеңестерінің халық депутаты, Семей губерниясы сотының халық қосшы биі, IV Бүкілқазақстандық ағарту қызметкерлері съезінің делегаты, I Бүкілқазақстандық мәдени құрылыс қызметкерлері съезінің делегаты болып сайланды. «Орнында бар оңалар» деген. Бүгінде Мұқаштың соңында қалған 4 баладан 12 немере, 27 шөбере өрбіп, іргелі әулетке айналды. 

– Біз үшін атамыздың адал­дығын әйгілеу өте маңызды еді. Бәлкім бұл да осы жылдар бойы бізге күш-қуат берген болар, – дейді немересі, запастағы әділет полковнигі Марат Оспанов. Ол әске­ри прокуратура гарнизонын­да тергеушіден бастап Қазақ­стан Республикасы әскери проку­рорының орынбасарлығына дейін­гі абыройлы жолды өтті. Қор­ғаныс және Әділет министр­ліктерінде түрлі жетекші лауазымда болып, денсаулығына байланысты запасқа шықты. Ағасы Орал да өткен ғасырдың 80-жылдарының соңында әке жолын жалғап, Қа­зақ педагогикалық институты­на оқуға түскен болатын. Ұзақ жыл­дар бойы мұғалім, балалар үйінің меңгерушісі және бір­неше мектептің директоры болып еңбек еткен Орал «Жоғары санатты мұғалім», «Қазақстан Республикасы ағарту саласының үздігі» атанды. Тоқсаныншы жылдардың тоқырауында ауыл шаруашылығына ауысып, бүгінде шаруа қожалығын дөңгелетіп отыр. 

Мұқаш Оспановтың әскери қыз­меті туралы толымды ақпарат­қа қол жеткізу ұрпағы үшін де қиын­ға түсті. Құжаттардың көбі әске­ри бөлімшелер мен ұрыс жол­дары туралы ақпараттың құпия­лығына байланысты мүлдем жабық болды. Соңғы жылдары осы келеңсіздіктің көбесі сәл де бол­са сөгілгендей. Әсіресе Ұлы Отан соғысы жылдарында қаза тапқан немесе хат-хабарсыз кеткен майдангерлер туралы ақпараттар жинақталған «Мемориал» ком­пью­терлік банкінің құрылуы мен мемлекет тарапынан да қол­дау көрсетіліп отырғаны талай сарғайған үміттердің отын жақты. Осы орайда 48-Армияның 31 же­ке автомобильді-санитарлық рота­сының әскери комиссары, аға лей­тенант Мұқаш Оспановтың да дерегі толыға түсуіне аталған орта­лық жәрдемдесіп, оның әрі қарай індете нақтылануына Брянск облысы Новозыбков ауданаралық әскери комиссариатының қосқан үлесі зор екенін де айта кеткен ләз­ім.

Иә, қара жер құшағына алған әлі қаншама белгісіз жауынгер бар десеңізші!.. Соғыстың жазылмас қасіреті де сонда емес пе?!

Думан АНАШ, «Егемен Қазақстан»