Qazaq áıeli qaı zamanda da qatparly taqyryp bolǵan. Epostyq jyrlar men ertegilerde, jyraýlar poezııasynda qazaq áıeliniń, qazaq qyzynyń asqaq beınesi áspetteldi, sulýlyǵy jyrlandy, jan dúnıesiniń izgilikti qasıetteri pash etildi. Baǵzydaǵy Tumar hanym men Umaı anadan bastap qazaq tarıhy da Domalaq ana, Aıpara ana, Qyzaı ana, beridegi Bopaı hansha men uly Abaıdyń ájesi Zere syndy ardaqty esimderge kenen bolyp kelgeni belgili. Qashannan-aq halyq qasıetiniń qormaly, ulttyń uıaty áıel bolǵan.
Iá, qaı ultty alsaq ta, onyń boıyndaǵy ar, namys, abyroı, uıat, ıba, izgilik sııaqty bıik sanatty qasıetterdiń áýelgi qalyptaýshysy áıel, ana der edik. Qazaq áıeli óziniń osynaý qasıetti mıssııasyn ǵasyrlar boıy adal atqaryp keldi jáne alda áli de atqara bermek. Búgingi jahandanýdyń adam túsinip bolmaıtyn almaǵaıyptar zamanynda qazaq ultyna óziniń zamanaýı Tumar hanym, Domalaq jáne Aıpara analary, Zere ájeleri kerek. Búgingi qazaq áıeliniń bolmys-beınesi ámanda «Qaıran bizdiń analar ardy oılaǵan!» dep Muqaǵalı jyrlaıtyn, Juban men Israıl aqyndar qaıran qalatyn deńgeıden kórinse, sodan eshbir tómendemese, qaıta bıikteı berse eken dep tileımiz.
Kezinde qazaq áıelin: «Senen artyq jan joq dep ǵashyq boldym, men ne bolsam bolaıyn sen aman bol!» dep asqaqtatqan hakim Abaı da sol tustaǵy názik jandylardyń boıyndaǵy talaı-talaı «at kótere almas» minderdi kóre bilgen-di. Sonyń bir parasy «Shý degende kóriner sulý artyq, Kóbi kópshil keledi ondaı qanshyq. Betim barda betime kim shydar dep, Kimi pańdaý keledi, kimi tantyq. Aqyl kerek, es kerek, minez kerek, Er uıalar is qylmas qatyn zerek. Salaq, olaq, oınasshy, kerim-kerbez, Jyrtań-tyrtań qyzyldan shyǵady erek». Al alǵany jaqsylar úshin – «kem emes altyn taqtan jar tósegi» Abaı zamanyndaǵy qazaq áıeliniń ıdealy – «Ary bar, aqyly bar, uıaty bar Ata-ananyń qyzynan ǵapyl qalma».
Zamanalar ózgerdi, taý qozǵalsa qozǵalmas degen nebir qatybas qoǵamdar tóńkerilip tústi. Biraq jaqsy áıeldiń birinshi qasıeti ar, aqyl, uıat bolyp qala berdi. Ýaqyt ilgerilegen saıyn qazaq áıeli kemeldendi, kóriktendi, ilim-bilimge, mádenıetke qol jetkizip, óz boıyndaǵy izgilikti, jaqsy qasıetterdiń qataryn tolyqtyra tústi, molyqtyra berdi. Halyq basyna túsken qıynshylyq kezeńderde, Ekinshi dúnıejúzilik soǵysy jyldarynda, keshegi Jeltoqsan kóterilisi tusynda qazaq áıeliniń shynaıy bet beınesi, asyl qasıetteri, qaısarlyǵy men sabyr-shydamy, órligi men erligi, ójettiligi men namystylyǵy jasyndaı jarqyrap kórindi. Osyndaıda qazaq áıeli, qazaq qyzy úshin, asyl analarymyz, arly jeńgelerimiz, ıbaly qaryndastarymyz úshin boıymyzdy maqtanysh sezimi kerneıdi.
Al álbette, kóptiń ishinde ne bolmaıdy, kúndelikti ómirde jamanshylyqtary kórinip jatsa janymyz qapalanady, qorlanyp namystanamyz. О́kinishke qaraı, «jamandyqtyń jany siri», qazaq áıeliniń sońynan nebir nashar qylyqtardyń da tas keneshe jabysyp, ilesip qalmaı kele jatqany dúıim jurtqa belgili. Ol qandaı jaman qylyqtar dep solardyń báriniń atyn atap, túsin tústeıtin bolsaq, ol myna aldymyzdaǵy aq qaǵazǵa da aýyr tıer dep oılaımyn. Bular ýaqyt alǵa ozǵan saıyn birtindep juqqan keseldi dertter. Ony juqtyrmas úshin, azdyryp-tozdyratyn dimkás daǵdylarǵa, minez-qulyqtyń kesir-kesapattaryna shaldyqpas úshin syrtqy ortanyń, jahandanýdyń áserine qarsy turarlyq ulttyq ımmýnıtet bolýy shart. Dál osy rette. «Kinámshil boıjetken» atty klassıkalyq áńgimesinde uly jazýshy Muhtar Áýezovtiń de ózimen zamandas názik jandylarǵa syn kózimen qaraǵany baıqalady. Bul áńgimede jekelegen qazaq áıelderiniń boıyndaǵy keselder tereńdep, basqasha, tym usqynsyz sıpat alyp bara jatqany jan-jaqty ashyp kórsetiledi. Al sodan jıyrma jyl shamasy ótkende jazylǵan Qasym Amanjolovtyń «Bıkesh» atty satıralyq poemasynda qazaq qoǵamyna, qazaq áıelderiniń ortasyna kire bastaǵan jaman ádet-daǵdylardyń jańa túri sıpattalady. Búgin qarap otyrsaq, uly Muhań, daýylpaz Qasekeńder ashynyp aıtqan sol keseldi qylyqtar qazaq áıel-qyzdarynyń arasynda odan saıyn asqynyp, keń etek jaıyp bara jatqany kóńilge qaıaý salady.
Kópke topyraq shashpaımyz. Ondaı azyp-tozý jolyna túsýshiler aıaýly da arly arýlarymyzdyń, asyl jandy, adal sút emgen naǵyz qazaq qyzy, qazaq áıelinen sadaǵa ketsin. Biraq sondaılardyń bar ekeni, ýaqyt ótken saıyn qarasy kóbeıip bara jatqany qynjyltady. О́mirge ákelgen shaqalaqty laqtyryp tastap ketý, jezókshelikke salyný, temeki men ishkilik, uıat isterin qoǵamǵa ashyq nasıhattaý... Qazir osynyń bárine etimiz úırenip aldy. Ondaı arsyz bizbıkeshterge «áı deıtin áje, qoı deıtin qoja» búgingi qazaq qoǵamynda ázirge tabylmaı turǵany da zor ókinish.
О́mirge urpaq ákelip tárbıeleıtin áıel, ana bolashaǵynyń da tárbıeshisi deýge bolady. Ásirese, qarakóz balalarymyzdyń ana tiline ýyzynan jaryp úırenýi kóp jaǵdaıda otbasyndaǵy tárbıege, áıelge baılanysty. Ana tili deıtinimiz de sondyqtan. Biz bul arada áke rólin, ákege júkteler jaýapkershilikti tómendetip turǵan joqpyz, biraq kóptegen qazaq áıelderiniń, jas ana, jas kelinshekterdiń ulttyq qundylyqtardan shettep júrgeni, til men dil, dástúrimizdi moıyndamaıtyny janǵa batady. Sondaıda «Qasıetińe qaıta oral, qazaq áıeli!» dep aıqaı salǵyń keledi.
Qorǵanbek AMANJOL,
«Egemen Qazaqstan»