Архивтерді ақтарғанда ақиқатқа жүгінейік

Бағдарламаның сүбелі бөлігі кешегі кеңестік дәуірді қамтығаны айқын. Кеңес Одағы тұсындағы архивтерде еліміздің басынан кешкен орасан зор оқиғалар, елді индустрияландыру, ауыл шаруашылығын ұжымдастыру жайындағы мағлұматтармен қатар, ашаршылық, тоталитарлық террор турасында небір құпия құжаттар сақтаулы. Енді, міне, архив қазынасындағы сол құпияны, небір тарихи шындықтың қанын сорғалата отырып білудің көптен сарыла күткен күні де туды. 

Рас, әйгілі бетбұрыс дәуірінде, ел та­ри­хындағы «ақтаңдақтарды» жою науқаны кезінде КОКП Орталық Ко­ми­­тетінің, басқа да партиялық һәм мем­ле­кеттік органдардың, әсіресе, КГБ архив­терінің бірталай жасырын көмбесі аршылды. Нәтижесінде, бейкүнә айып­талғандар, атап айтқанда, Алашор­да қайраткерлері ақталды. Алаш арыс­тарының қаламынан туған әйдік туын­дылары баспа жүзін қайта көріп, ел игілігіне айналды. 

Дей тұрғанмен, бұл мәселеде атқа­рылуға тиісті іс-шара әлі атнөпір. Мысал­ға, ақын Мағжан Жұмабаевтың боль­шевиктік репрессияға ұшыраған азап­ты ауыр жылдарының материалда­ры толық әйгіленді деуге ауыз бармай­ды. Жалғыз Мағжан ғана ма, Алашорда қайраткерлері қудаланған шақтардағы сан алуан тарихи деректер КГБ архи­він­де күні бүгінге дейін бүркеулі күйінде. 

Ақтаңдақтардан арылу науқаны басталған сәтте мен Мұхтар Әуезов атын­дағы Әдебиет және өнер институты­ның директоры болып істейтінмін. Алматыдағы Дзержинский саябағының шығыс жақ бетіндегі бес қабатты көк үйде республикалық КГБ мекемесі орналасқан болатын. Сол мекеменің архивіндегі Мағжан Жұмабаев жайлы материалмен танысуға ресми рұқсат алып, өзіме бұған дейін беймәлім көп­көрім материал жинасам да, барған шаруамды толық тындыра алмағаныма күні бүгінге дейін қапалымын. КГБ жендеттерінің ақыннан жауап алған материалдарының шамамен тек ширек бөлігімен ғана танысып үлгердім. Қасымда отырған қарауылшы – КГБ офицері қалың папканың алдын ала белгіленген беттерін ғана оқуымды жіті бақылап, басқа құжаттарды қызғыштай қорғап, жолатпады.

«Архив-2025» жеті жылдық бағдар­ламасын жасау жөніндегі Елбасы бастамасы бүкіл жұртшы­лық қауымды, оның ішінде ғалым­дарды зор қуанышқа бөлеп отыр. Енді әдебиеттанушылар, басқа да ғалымдар «Архив- 2025» бағдар­ламасын ойдағыдай жүзеге асыруға бағытталған пайымды, ұтықты ұсыныстар жасауды ойластыруымыз керек. 

Елбасы мақаласында барлық отан­дық мұрағаттармен қатар, шетелдік қой­малардағы Қазақстанға қатысты мағ­лұматтарды барынша тексеру керектігі айтылған. Кемеңгер ұлттық ақынымыз Мағжанға қатысты небір бай материал, әсіресе, Ресей архивтерінде мол болуға тиіс. 

Мағжан Жұмабаев өмірлік жолының бас кезінде Башқұртстандағы Ғалия медресесінде оқып, одан соң Омбының мұғалімдер семинариясында төрт жыл бойы білім алып, оны Алтын медальмен бітірді. Кейіндері ақынның Қызыл­жар­да, Ташкент шаһарында қызмет істегені, 1923 жылы зайыбы Зылихамен Ташкенттен Мәскеуге көшіп барып, ақын Валерий Брюсов ұйымдастыр­ған Әдебиет және өнер институтына (ВЛХИ) түсіп, оқығаны мәлім. 

Мәскеуден оралған соң Мағжан ақын оқытушылық қызмет атқарды. Бірақ, өкінішке қарай, ұстаздығы ұзақ­қа созылған жоқ. Ақынның қиямет­­-қа­йым тағдыры қайта шаңытты. «Халық жауы» деген саяси айып тағылып, сотталып, Ресейдің солтүстігіндегі Соловецк және Свирь лагерьлерінде жеті жыл бойы тамұқ азабын шекті. Ресей терістігіндегі, қазақша айтқанда, Итжеккендегі лагерьлерде еліміздің басқа да талай-талай игі жақсылары, Алашорда қайраткерлері көздері бозарып қамауда болды.

Мұның бәрін жіпке тізудегі себеп, тарихи санамызды жаңғыртуға бағыт­талған «Архив-2025» жеті жылдық бағ­дар­ламасын жасау оңай шаруа­ға жат­пайтынын еске салу еді. Ресей Феде­рациясының тиісті органдарымен арнайы келіссөз жүргізу, сол өңірдегі ондаған архив қазынасын таба біле­тін тәжірибелі мамандарды іздестіріп іріктеу, оларға тиісті қаражат қарастыру сияқты іс-шаралар егжей-тегжейлі және тездетіп жоспарлануы қажет. 

Тағы да бір міндетті түрде қарас­тыруға тиісті мәселе – ұлт жадының тұғыр­намасы. Елбасының «Болашаққа бағ­дар: рухани жаңғыру» атты мақа­ла­сында «...ұлттық кодымды сақтаймын деп бо­йындағы жақсы мен жаманның бәрін, яғни болашаққа сенімді нығайтып, алға бастайтын қасиеттерді де, кежегесі кері тартып тұратын, аяқтан шалатын әдет­терді де ұлттық сананың аясында сүр­леп қоюға болмайтыны айдан анық» делінген.

Бұдан туатын қорытынды сол, ар­хивтегі ұлттық болмысымызға қатыс­ты фактілердің жағымды жақсылығы да, жағымсыз жаманшылығы да түгел жариялануы керек. Қанқұйлы Ежов пен Берияның жендеттерін былай қой­ғанда, өз ұлтымыздың ішіндегі қайсы­бір қаныпезер салпаң құлақтардың, іші тар қызыл көздердің сол кездегі жоға­ры билікке астыртын жазған арыз-сып­сың­дарын, атақты Алаш көсемі Ахмет Бай­тұрсыновтың сөзімен айтқанда, итші­­ліктерін әйгілейтін мәліметтерді тық­қыштай бермей жария қылатын мезгіл әбден пісіп жетті. Сонау патша заманынан бастап қуғын-сүргінді көп көрген қайран Ахаң былай деп күңіренген ғой: 

«Қинамайды абақтыға жапқаны,

Қиын емес дарға асқаны, атқаны.

Маған ауыр осылардың бәрінен

Өз ауылымның иттері үріп қапқаны». 

Мағжан Бекенұлы Жұмабаевтан жауап алып тексерген қалың папкадағы маған көрсетпей қойған КГБ мекеме­сінің жазу-сызулары, Құдай біледі, ақын­ды қаралап күйе жағуға тырысқан сол бір өз ауылымыздың иттерінің сүйкелектеткендері болуы керек деп шамалай­мын. Әлбетте, ондай жал­мұрт­тарға қарсы қазір майдан ашып қиянпұрыс шу көтерудің қажеті жоқ. Қайсыбір қаймана қазақтың намысына тиетін болса да, келешекте тәрбиелі, ар-инабаты таза ұрпақ өсіру қамы үшін архивтердің құпия папкалары түгел жарияланса, жалақорлардың Құдай алдындағы күнәсінің жазасы сол болар ма деп ойлаймын.

Мойындамасқа амал қайсы, 1937-1938 жылдардағы қанды қасапқа ұшы­раған біздің Қазақстанның жазушы, журналистері мен ғалымдары көрші Қыр­ғыз­стан, Өзбекстанға қарағанда әл­де­неше есе көп екендігі жасырын емес. 

1940-1950-жылдары жаңадан идео­­ло­­гиялық майдансоқ бұрқ еткен­де бір­қатар зиялы қауым тағы да қуғын-сүр­гінге ұшырады. 1947 жылғы Қазақ­стан Компартиясы Орта­лық Коми­тетінің «ҚазКСР ҒА Тіл және әде­биет институтының жұмысын­дағы өрескел саяси қателіктер туралы», 1948 жылғы «Қазақ кеңес әде­биеті­нің жағдайы мен дамуы туралы» қау­лы­лары буржуазиялық ұлтшыл­дық дейтінді әшкерелеудің қызыл танау науқанын қайтадан лау еткізгені мәлім. Қазақ фольклорының айтулы туындылары идеологиялық, сая­си зиянды шығармалар саналып, халқымыздың түп-тұқияннан бергі рухани асыл қазынасын зерттеуге қатаң тыйым салынды. Қазақ КСР Ғылым академиясының президенті, даңқты академик Қ.И.Сәтбаев өзі редакция­лауымен баспадан шығарған Едіге фольклорлық поэмасы үшін қудаланды. Академик-жазушы М.О.Әуезовке орысқа қарсы, пантүркілік көзқарасты уағыз­дады-мыс деп ұлтшылдық айып тағылды. Көрнекті тарихтанушы-ғалым Е.Б.Бекмаханов Кенесары хан туралы зерттеулері үшін жазықсыз жапа шекті... 

Ресми орындарға арызданудың етек алғаны сонша, бір-бірін тобықтан қағу ауруына шалдыққандар күрт көбейді. 

Өз басымнан өткен бір жайсыз оқи­ғаны айтайын. 1989 жылы Мәскеудің Алексей Максимович Горький атында­ғы Дүние жүзі институтының жанын­дағы арнайы ғылыми кеңесінде «Қазақ рома­нының идеялық-көркемдік және жанрлық ерекшеліктері» тақырыбында докторлық диссертация қорғауға шақы­рылдым. Ғылыми кеңесті басқару­шы диссертация қорғау үрдісі басталар алдында кіріспе сөз сөйледі. «ВАП-қа, – деп мәлімдеді мәжіліс басшысы, – диссертант үстінен бір қап арыз түскен екен. Сол арыздар анық-қанығын білу үшін Алматыға жіберілген болатын». Осылай деген ол Қазақстаннан келген жауап хаттың тоқетерін оқып берді: «ЦК Компартии Казахстана к тов. Елеу­кенову не имеет никаких претензий».

Докторлық диссертация ойдағыдай қорғалған соң рахметімді айтайын деп институт директоры Ф.Ф.Кузнецовтың кабинетіне бас сұқтым. Феликс Фео­досье­вич қолымды қысып құттық­таған соң, аздап езу тартты: «Үстіңізден арыз түсіргендердің бірі сізді кісі өлтірді деп айыптапты. Оу, ондай қылмыс жасадыңыз екен, Мәскеуге докторлық диссертация қорғауға аттанбақ түгіл, көзіңіз жылтырап түрмеде отырмайтын ба едіңіз?! Содан соң біреуге тізеңіз бат­қан шығар дейтіндей сіз бұрын­ғыдай институт директоры да емессіз... Воис­тину, зависть застилает не только глаза, но и разум!» деді ол.

Айқай-шулы саяси науқандардың қара бұлтын сырттан соққан дауыл айдап келмегені ақиқат. Сол ақиқатқа қанығу үшін архивтер қоймасының есігін айқара ашып, жазықсыз жандарды әуре-сарсаңға түсірген арыз-шағым­дардың бірін қалдырмай толық жариялау керек. «Архив-2025» бағдарламасы жүзеге асыру жоспарын жасағанда ВАПК (Жоғары аттестациялық комиссия) ар­­хивінің Қазақстанға қатыс­ты құ­жат­­тарын, Қазақ КСР Ғылым акаде­мия­сы институттарының бәр-бәрінің ар­хив­терін түгел жариялауды ұмытпаған жөн.

Архивтердегі шындықты білу мәнісі – тарихи сананы жаңғырту деген сөз. Ұлттық рухымыздың дұрыс қалып­тасуы қазіргі заман талабына сай еңбек­тенуімізге баға жетпес ықпал етпек.

Шериаздан ЕЛЕУКЕНОВ,

профессор