• RUB:
    5.06
  • USD:
    522.49
  • EUR:
    547.88
Басты сайтқа өту
Қазақстан 06 Ақпан, 2019

Дала өркениетінің бастауындағы Ботай

2271 рет
көрсетілді

Ертіс пен Жайық өзендерінің аралығын мекендеген Ботай тайпаларының тарихы бүгінге дейін әлем ғалымдарының назарын аударып отыр. Солтүстік Қазақстан облысы Айыртау өңіріндегі Ботай ескерткішіне өткен ғасырдың 80-жылдарының алғашқы жартысында тарих ғылымдарының докторы,  профессор, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ «Археология және дала өркениеті» ҒЗИ директоры, Герман археологиялық институтының корреспондент-мүшесі Виктор Зайберттің жетекшілігімен зерттеу жұмыстарының басталғаны белгілі. Міне, сол аралықтан бергі қырық жылға жуық уақыт ішінде энеолит дәуіріне тиесілі Ботай мәдениетінің жұмбақ әлемі ғалымдарды әр кез тың жаңалықтарымен таңдандырып келеді. Ғалым Виктор Зайберт дала өркениетінің бастамасына айналған әрі Еуразияда жылқыны қолға үйретушілердің алғашқы мекені болған Ботайда жатқан тарихи әлемнің құнды жәдігерлеріне қатысты ойларымен бөліскен еді.

– Виктор Федорович, Ботай мәде­ни-тарихи музей қорығы бүгінде маңы­зы жоғары нысандардың біре­гейі. Ғалам­дық деңгейде зерттелген мекен­нің әлі де екі ғасырға жуық мол қоры туралы зерттеулеріңізде жиі айтып жүрсіз... 

– Қазақстан тарихында Ботай ескерт­кіш­терінің әлеуеті зор екені рас. Жуырда Мемлекет басшысы «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында уақыт пен кеңістіктің дала өркениетіндегі маңыздылығына тоқталып, атқа міну мәдениеті мен жылқы шаруашылығы жер жүзіне Ұлы даладан тарап, шаруашылық пен әскери саладағы теңдессіз революцияға жол ашқандығына қатысты мәселеге ерекше назар аударғаны белгілі. Мемлекет бас­шысының алға қойған мақсаттары Қазақстан халықтарының бай тарихи мұрасының өзара терең байланысына негізделеді. Бұл барлық этнос өкілдерінің экономикалық, мәдени және рухани саладағы ықпалдастығы дейтін болсақ, Қазақстанның ежелгі және орта дәуірлердегі халықтар тарихының тәжірибесін дамыту Еуразия стратегиясына зор серпін беретіні сөзсіз. Қазақ­станда жүргізілген археологиялық зерт­теу­л­ер Еуразия тарихының мыс-тас ға­сыр­ларына, біздің заманымызға дейінгі IV-III мыңжылдықтар қойнауында жат­қан­­дығын анықтады. Отандық және шетел­дік ғалымдардың соңғы отыз жылдан астам уақыт ішінде ашқан ғажа­йып ізденістері Ботай, Берел, Есік, т.б. энеолит мекендерінің Қазақстанның, сон­дай-ақ бүтіндей Еуразияның ежелгі және ортағасырлық тарихындағы ғылы­ми жетістіктерінің дәлелі ретінде бел­гілі болды. Қалыптасуы тарихи-табиғи үдерістерге байланысты болып келе­тін әрі әртүрлі мәдениеттердің өзара ықпалдастығынан қалыптасқан Ботай мәдениеті осы кеңістікті ұзақ жылдар­дағы мекеніне айналдырды.

– Өткен жылдан бастап киелі мекен­де ашық аспан астындағы Ботай-Бурабай музейін жасау туралы игі шаралардың қолға алынғаны белгілі. Мұндай жағдайда Ботайдағы археологиялық жұмыстар қалай жалғасын табатын болады?

– Ашық аспан астындағы Ботай-Бура­бай тарихи мұражайының ашылуы отандық ғылымның өрістеуімен қатар, туризм саласының дамуына да серпін беретіні сөзсіз. Осы жұмыстарға байланысты қазіргі кезде әрі қарай­ғы зерттеу нысандарының шекарасы оқ­шау­ланып, тарихи мұражайдың нақты аумағы анықталуда.

– Біздің заманымызға дейінгі IV мың­­­жыл­дықта Солтүстік және Орта­лық Қазақстан аумағында жыл­­қы­­ның қолға үйретілгендігі архео­­логия­лық­ жа­ң­а­­лықтардың шоқ­тығы болды. Осы­­ған орай кейінгі жылдарда анық­талғ­ан тың деректер жайында айтып берсеңіз. 

– Бірнеше миллиондаған жылдар­дан кейін адамзаттың атқа міну кезеңіне өтуі дала өркениетінің бастамасына айналды әрі әлемдік тарихи үдерістерге зор серпін бергені анық. Бұл құбылыстың тарихи маңызы тереңде жатыр. Ботай мәдениеті қалыптасқан біздің заманы­мызға дейінгі IV мыңжылдықтан бас­тап XVII-XVIII ғасырлардағы индус­т­рия­лық дәуірге дейін, ұлы даладағы бар­лық эволюциялық өркениет үдеріс­терінде ғана емес, Ежелгі Әлем кеңіс­тігінде де жылқы маңызды рөлге ие бол­ды. Қазақстандық ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, ботайлықтар­дың зерттеу аумағында бүгінге дейін 360 мыңнан астам жылқының азық ретінде пайдаланғандығы анықталды. Ат сүйектерінің айтарлықтай бөлігі еңбек құралдарын жасауға, тұрғын жай қабырғасын тұрғызуға пайдаланылды. 

– Ал Ботай жылқыларының бүгін­гі тақ тұяқтылармен ұқсастығы қандай? 

– Табиғи төзімділігі, жылдамдыққа бейімділігі тұрғысынан алсақ, қазіргі жыл­­қыларға келеді. Олардың әсіресе жер­­гілікті жабыларға сәйкестігі анық­тал­­ған. Жабылар Ботай үйірлерінің көшір­­­месі деуге негіз бар. Ботай жыл­қы­­лары басқа сипаттары жағынан Прже­вальск жылқыларына да жақындау. Гене­­тикалық үрдістерде күрделі мәселе­лер­дің кездесіп отыруын заңдылық дей­тін болсақ, будандастырудың салдары­нан генетикалық түрлер жойылып кеткен. Алайда зерттеу жұмыстарының реті­не қарай әлі де тың мәліметтердің пай­да болатыны сөзсіз. Ботай мәдениеті мың­жыл­дықтарға созылғанымен онда қазіргі заманмен генетикалық үйлесім табатын деректер мол. Тарихи-мәдени үдерістер бұл маңда жылқылардың үйірімен бағып-күтілгендігін, Ботай мәдениеті тұсында қолға үйретілгендігін дәлелдеп берді.

Біздің заманымызға дейінгі ІV-ІІІ мың­жылдықтарда дала климаты ай­тар­лықтай ылғалды әрі өсімдікке бай болып келді. Палеогеографтар мен топырақ­тану­шы ғалымдардың деректері бойынша ол замандарда шөптің биіктігі 2 метрге дейін жеткен. Дәл осы кезеңде мұнда миллиондаған жылқылар мекендеді. Басым көпшілігі жабайы болғандықтан, оларды аулау үшін үйретілген аттардың мінілгендігі дәйектеліп отыр. Бүгінде Ботай жылқыларын қолға үйретудің басқа да археологиялық деректерінің мол қоры жинақталды. Ал ыдыстарда қымыз молекулаларының анықталуы ботайлықтардың тұтынған тағамдары­ның этникалық маркерін көрсетеді. 

– Осы қорымнан табылған Ботай тай­па­ларының өмір сүру салтына бай­­ланысты басқа да деректердің өзін­дік ерекшеліктері болды. Олардың құ­ры­лыс жүргізудегі әдіс-тәсілдерінде де көп­­теген қызықты мәліметтер кездеседі...

– Энеолит кезеңінде шаруашылық-мәдениеттің дала түрлері қалыптасып, мыңдаған жылдар бойы сақталып келді. Жылқышылардың мекені бірнеше аумаққа бөлінді. Олар алғаш рет ерекше сәулет тәсілдерін қолдана отырып ағаш құрылыстар сала бастады. Жартылай жертөле үйлер ағаштан, балшықтан, ат сүйектерінен, ағаш қабықтары, жер қыртысынан тұрғызыла бастады. Үйлердің ауданы 120 шаршы метрге дейін жетті. Олар көп бұрыш­ты әрі тіреусіз өте мығым етіп, бір-біріне қа­быс­тырыла бой көтерді. Бұл үй құ­ры­лыс­ында ең тапқыр әрі ерекше тәсілдер еді. Ботайлықтар мыс құралдарды пайдаланды. Олар аса шебер, зергер, суретші, тіптен медицинаға икемді болды. Сол кезеңде адамның ми қабығына трепанация жасауының өзі фантастикалық құбылысқа тән болатын. Ботайлықтар пайдаланған кейбір бұйымдардың жасалу ерекшеліктеріне қарап тас ғасырына тиесілі екендігіне сену қиын.

– Археологиялық мәліметтер бо­йын­ша бүгінде Ботай қонысының аума­­­ғы кеңейіп 30 гектарға жуықтап қал­­­ды. Әлі күнге дейін ежелгі мекеннен жа­­ңа ар­те­фактар табылуда. Өткен жы­лы да тың учаскелер зерттелгені белгілі.

– Бүгінге дейін Ботай қорым­дары­нан үш жүз мыңнан астам жәлдігер та­был­ғаны белгілі. Бүгінде жәдігер­лер­дің саны емес, ғалымдарды оның маңыз­ды­лығы қызықтырады. Әсіресе жыл­қылар­дың, иттердің жаңадан табыл­ған қаңқаларына қатысты зерттеулер жүр­гізілмек. Ботай тайпалары сондай-ақ дала малшыларының күнтізбесін алғаш ойлап тапқаны белгілі. Олардың тіршілігі жыл бойғы шаруашылық қызметінің тәртібіне байланысты болды. Қыста олар 20-30 гектар аумақты алып жатқан мекендерде тұрса, көктемде тұрғындардың бір бөлігі жылқылармен бірге Торғайдың терең сайларына, Жезқазған өңіріндегі Ұлытау сілемдеріне қарай ығысты. Олар талдан, аттың терісінен жасалған лашықтарды уақытша үйшік ретінде пайдаланды. Ал­ғашқы лашықтардың пайда болуының өзі ерекше. Оны балық аулағанда пай­да­ла­на­тын, балшықпен сыланған әрі талдан өрілген себеттің қарапайым да мық­ты құ­рылымы ерекше қызықтырды. Төң­керіл­­ген себет ботайлықтардың лашы­ғ­ы­­ның үлгісін сипаттап тұрғандай... Ботай тайпалары кешенді шаруашылық жүр­гізген. Аңшылық, балық аулау, үй кәсі­бінде сүйек, ағаш, тас өңдеумен де айналысқан. Қыштан құйылған ас үй ыдыс­тарын түрлі өрнектермен қашап жасаған. Қолданыстағы ыдыстардың бірінде бейнеленген дөңгелек суреті ботайлықтардың арбаны пайдаланғандығынан хабар береді. Осылайша жылқышылардың қан­дай болмасын ашқан жаңалықтары тәжі­рибеге еніп, дәстүрлі тәрбиенің өзегі­не айналды, атадан балаға мұра болып, Еуразияның далалы және орманды алқаптарына мыңдаған жылдар бойы тарап келді. 

– Ботай тарихи кешеніне бүгінде отандық ғалымдармен қатар шетелдік зерттеушілердің де атсалысқаны белгілі. Қазіргі кездегі ықпалдастық мәселесі қалай жалғасын табуда?

– 1990 жылдары бірқатар көрнек­ті ғалымдар Ботайдағы жылқыны қол­ға үйретумен байланысты деректер­ді анықтады. Дэвид Энтони, Доркас Браун, Норберт Бенеке, Анжела фон ден Дриш, Марша Левин, Сандра Олсен, т.б. ғалымдар осы тақырыпқа орай кең көлемдегі зерттеулерін жариялады. Ботай зерттеулеріне сондай-ақ Германия, АҚШ, Ұлыбритания, Ресей, Франция, Дания, Қытай, Литва сияқты елдерден көптеген ғалымдар араласты. Өз ісінің білгірі болып табылатын ғалымдар Ботай жәдігер­лерін зерттеуде заманауи әдіс-жүйелер­ді пайдаланды. Тіптен Ботайда әлемдегі ғылымның ең жаңаша ізденістері мен әдістері алғаш рет жүзеге асты деуге негіз бар. Ғажайып мекен ғалымдарға ерекше серпін бере отырып, инновациялық дүниелерді енгізуге мүмкіндік берді. Ботай бүгінде жас ғалымдарды оқытуға арналған орталық. Археология үздіксіз әрі адамзатпен бірге жасасатын тарихи үрдіс болғандықтан, оны жүргізу үшін әр кез жаңа талаптар қажет екендігі сөзсіз. Кәсіби мамандардың үздіксіз дайындалуы, зерттеу нысандарының заманауи қондырғылармен жабдықталуы, ғалымдардың ғылымнан қол үзбей айналысуы уақыт үдесінен туындап отыр. Осы орайда археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізіп, дамытуда шетелдік әріптестердің тәжірибесін назарға алып отырудың маңызы зор. Себебі Ботай сияқты еліміздің тарихқа тұнған өлкелерінде археология ғана емес, ғылымның барлық саласы үшін ізденістерге мол мүмкіндік бар.

Әңгімелескен

Эльвира Серікқызы,

«Еgemen Qazaqstan»

АЛМАТЫ