Еңбек мигранттарына жаңаша көзқарас қажет

Әрине нарық заманында әр азаматтың жақсы табыс тауып, бақуатты өмір сүруіне ешқандай кедергі жоқ. Табыстың  мол болуы  қызметкердің білі­мі мен біліктілігіне тікелей қатысты екендігі анық. Алай­да, ел ішін­де табысы төмен, әлеуметтік тұрғыда әлсіз топтар бар екені  жасырын емес. Сондықтан мемлекет көп балалы отбасылар мен аналарға қамқорлық жасауды мықтап қолға алып отыр. Со­нымен қатар жалақысы төмен қыз­меткерлердің еңбекақысын арттыру мәселесі де назардан тыс қалған емес. 

Мемлекет бюджет саласының төмен жал­ақы алатын қызметкерлерінің еңбекақыларын көтеруді 1 маусымнан бастамақ. Бұл жайында жуырда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев айт­қан болатын. «Мен бюджет сала­­сының төмен жалақы алатын қызметкерлеріне еңбекақы­ларын бір ай бұрын – 1 маусымнан бастап көтеруді тапсырдым. Аталған шара миллионнан астам қызметкердің өміріне оң ықпал ететін болады», деді Қасым-Жомарт Кемелұлы респуб­лика­лық қала­лар мен облыс әкімдері қатыс­қан кеңесте.

Жалпы, бюджеттік сала қыз­меткерлерінің жалақы­сын арт­тыру үшін биыл  респуб­ли­ка­лық бюджеттен 115,7 млрд тең­ге қарастырылған. 2020-2021 жыл­дар үшін Үкіметтің резер­ві­нен 234,4 млрд теңге бөлінбек. Қы­с­қасы, маусымнан бастап жалақы­сы төмен азаматтардың ең­бек­ақысы 30 пайызға көбейеді. Бұл мемлекеттің өз азаматтарына деген үлкен қолдауы. 

Осы тұста тағы бір  көмекті назардан тыс қалдыруға болмайды. Әрине, бұл биыл көтерілген мәселе емес, былтыр айтылған. Елбасының «Президенттің бес әлеуметтік бастамасы» деп ата­ла­тын Үндеуінің екінші тарма­ғында «Жалақысы төмен жұмыс­­шы­лар­дың еңбекақысын көбейту үшін олардың салық жүкте­месін азайту» бастамасы көтеріл­ген. Бұл дегеніңіз 25 айлық есептік көрсет­кішке дейінгі көлем­де, яғни 63125 теңгеге дейін жала­қы алатын азаматтарға салық жеңілдігі жасалды деген сөз. Биыл­дан бас­тап осы көлемдегі  жала­қы алатын азаматтар бұрынғы­дай 10 пайыз емес, 1 пайыз ғана салық  төлейді. Мұның өзі әлеуметтік қолдау­дың бір тетігі еді. Бұл қол­дау 2 млн адамды қамтыған-ды. Яғни, еңбек етіп жүрген 8,7 млн адамның 22 пайызын құраған. Ал биылғы әлеуметтік қолдаудың сипаты бөлек. Мұнда бюджет есебінен жалақы алатындардың табысы өседі. Мәселен, медицина саласындағы анағұрлым сұранысқа ие 29 мың дәрігердің жалақысы 108 мыңнан 140 мың теңгеге дейін өседі. Саладағы 225 мың қызметкердің жалақысы көтеріледі. Орта медициналық қызметкердің айлығы 76 мыңнан 99 мыңға,  кіші медициналық қызметкердің жалақысы 48 мың­нан 63 мың теңгеге көтеріледі. Медициналық мекемелердегі өзге қызметкерлер бұрын 86 мың теңге алып жүрсе, 1 маусым­нан бас­тап 113 мың теңге жала­қы алады. Бұл бір ғана саладан келтірген мысал. Одан бөлек, азаматтық қызметшілер,  әлеу­мет­тік қорғау, спорт, ауыл шаруа­шылығы тәріз­ді салалар  қызмет­керлерінің жала­­­қысы өседі. Бұл қатарға жұ­мыс­­керлер, қосал­қы персонал, әкімшілік қызмет­кер­ле­рі де кіре­­ді. 

Айтпақшы, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсыр­масына сәйкес, жалақысы өсетін азаматтардың қатарына атқару­шы органдардың төменгі сатыдағы қызметкерлері де кіреді. Бұл санатқа ауыл­дар мен аудандарда, облыста жұмыс істейтін 78 мың мемлекеттік қызметші кіреді. Олардың жалақысы 25 пайызға өспек. Мәселен, облыста атқарушы органдарда қызмет істейтін жетекші маман қазір 82 мың теңге алып жүрсе, 1 маусымнан бастап оның еңбекақысы 107 мыңға жетеді. Ауылдағы маманның ең төменгі жалақысы 81 мың теңгені құрайды. 

Қысқасы, мемлекеттің халық­ты әлеуметтік тұрғыда қол­дау шаралары кешенді сипатқа ие болды. Былтыр «7-20-25» бағдарламасы, салық жеңілдігін жасау,  білім гранттарының санын арттыру, шағын несие беру көлемін арттыру, аймақ­тар­ды газдандыру шаралары жүзеге асырылса, биыл атаулы әлеуметтік көмек көлемі арттырылды. Көп балалы отбасылар үшін 2025 жылға дейін 40 мыңнан астам жалдамалы пәтер салу ісі басталды. Пәтерлердің алдыңғы легі  мамыр айынан бастап беріледі. Жастарға мемле­кет­тік қолдау көрсетудің түрлі бағдарламаларына 60 мың­нан астам жас азаматты тарту көз­дел­ген. Мұның өзі  әлеу­мет­тік қол­дау шаралары жан-жақты  сипат­­та,  үздіксіз жүзеге асыры­лып жатқан шара екенін байқатып отыр.

Десек те еңбек мигранттарының құ­қық­­тық сауатының төмендігі көп жағ­дай­да заңбұзушылықтарға соқтыруда. Мысалы, жыл сайын әлемде әкімшілік жазаға 110 мыңнан астам шетелдік тарты­латын болса, олардың 10 мыңға жуы­ғы еліне қайта­рылады, ал құқық бұзғандардың 30 мыңы­ның елде болу мерзімі тоқтатылады. Ал миг­рациялық заңнаманы бұзуда Қазақстан­да 2018 жылы әкімшілік жауапқа тартыл­ған­дардың 52 696-сы өзбекстандық болса, олардың 7690-ы елден шыға­рылған, ал 917 Қырғызстан азаматының 163-і, Тәжікстаннан жұмыс іздеп келген 2525 миг­ранттың 533-і елден шығарылды.

Бүгінде Қазақстанды транзитті дәліз ретінде қарастыратын миграциялық тәуе­кел­ді топтарға ерекше көңіл бөлінуінің нәти­жесінде Ресей, Беларусь, Өзбекстан, Қыр­ғызстанмен бірқатар реад­миссия келісімдері жасалды.

Қазақстандықтармен қатар шетел­дік­тер­дің де міндетті тіркелуін қарасты­ра­тын «Дактилоскопиялық және геномды тір­кеу туралы» заңы әзірленді. Тиісті құқық­тық құжат 2021 жылдан бас­тап күшіне енетін болады.

Сондай-ақ Қазақстанның 2017-2021 жыл­дарға арналған миграция­лық саясаты­ның тұжырым­да­масына сәйкес атал­­ған құжат­та бекітілген талаптарды жүзеге асыру еңбек нарығын­да­ғы нақ­ты жағдай­ларды анықтауға мүмкіндік береді. Оның барысында біліктілігі жоғары және кәсіби деңгейі төмен еңбек мигранттарының ара салмағы, медициналық сақтандыру, еңбекақысына қатысты шарттар, сондай-ақ үй шаруа­шылығында еңбек ететіндердің құқығы, т.б. шаралар қарас­ты­рылған. Сонымен қатар Алматыда еңбек мигранттарына қолдау көрсету мақсатында 20-дан астам үкіметтік емес ұйымдар жұмыс істейді.

Әлемдік миграция үздіксіз әрі тәуе­кел­ді үдеріс болғандықтан Қазақстан үшін ішкі және сыртқы миграцияны бақылауда ұстайтын заңнамаларды тұрақ­ты жетілдіріп отыру маңызды деп санайды сала мамандары. Бүгінде Қазақстан да білікті мамандар тапшы елдер қатарында. Finprom.kz деректеріне сүйене­тін болсақ, өткен жылы елден еңбек­ке жарамды 22,7 мың маман кеткен болса, олардың 7,4 мыңын – техникалық, 3,9 мыңын – экономикалық, 2,5 мыңын педагогикалық саланы меңгерген мамандар құрайды. Шекара асып кеткендердің 90,2 пайызы ТМД елдеріне, оның ішінде Ресейге тұрақтаған. Қалған 9,8 пайызы Германия, АҚШ және Израильге кеткен. Алайда бұл олқылықтың орнын елге келгендердің үлесімен толтыру мүмкін еместігіне алаңдаушылық білдірген мамандар ішкі миграциялық үдерістерге баса назар ауда­рып, әлеуметтік жағдай­лардың, оның ішінде жастарды қол­же­тімді біліммен қамтамасыз ету, тұрақты жұмыс орындарын ашу, ауыл-аймақтарды дамытуға көп көңіл бөлу қажеттігін алға тартады.