Қарыз тәуелділігі рухани тәуелділікке апарады

Осы күні қарыз мәселесі еліміздегі күрделі мәселелердің біріне айналды. Расында, қарыздың қай түрі де оңай емес. Ұлттық банк деректеріне сәй­кес, қазақстандықтар екінші деңгейлі банк­терге 6 триллион теңге қарыз екен.­ Сонда жан басына шаққанда әр қа­­­зақ­­стандық орта есеппен 900 мың тең­геден аса (!) берешек деген сөз. Мейлі авто­көлік алуға, мейлі кәсіп ашу­ға болсын, әйтеуір банк қызметіне жүгініп, өсім­ақы­мен несие ал­ма­ған азаматты табу қиын бүгінде... Ең сорақысы, біз «қа­рызға» өмір сүруге әб­ден бой ал­дыр­дық – соңғы бір жылда халық­тың қарыз алу қар­қыны 15 пайызға арт­қан.

Тарихта «бесінші әділ халифа» атанған Омар ибн Абдулазиздің өмірінен алынған бір мысал есіме түсіп отыр:

Айт күні қарсаңында Омар халифаға бала­сы келіп:

– Әке, киімім тозды, маған жаңасын әперіңіз, – дейді.

Ол кезде мұсылмандардың әміршісі атанып, ел басқарып тұрған Омар өте әділ және адал адам болғаны белгілі. Өзі қарапайым тұрмыс кешкен және артық тиыны болмағандықтан, қазынашыны шақырып алып:

– Маған келесі айдың жалақысы есе­бінен қарызға ақша бер, – депті.

Сонда қазынашы тұрып:

– Уа, мұсылмандардың әміршісі! Егер сіз келесі айға дейін тірі болып, өмір сүретініңізге кепілдік берсеңіз, мен сіз­ге қазынадан қарызға ақша бергізейін, – дей­ді.

Мына сөзден шошып кеткен халифа сонда:

– Ондай кепілді Алла бермесе, мен қайдан бере аламын? Онда сен қарыз жазба, мен алмаймын, – деген екен.

Бұдан соң ол баласына:

– Өзіңнің жаңа киімдерің үшін әкең тозақ отына кірсін демесең, райыңнан қайт, – депті.

Расында, бүгінге дейін марқұмды жерлер кезінде оның жаназасын шыға­рып болған молда: «Бұл кісінің мойнында қарызы бар ма еді? Алашағы бар адам айтсын!» – дейді. Сол кезде «Менде қа­рызы бар еді» деген біреулер шықса, оны сол жерде не балалары, не туыс­тары өтейді немесе қайырлы адамдар «қарызын кешірдік» деп борышкерді босататын ғұрып бар. Мұның бәрі соқыр сенім емес, «кісі ақысы кісіде кетпейді» деген түсініктен.

Ізгі адамдар бір-бірінің қарызын ке­шіріп жіберетін болса, банк жүйесі кісі қайтыс болғанда оның несиесін баласына не мұрагерінің мойнына жазады.

Бізде ипотекалық қана емес, тұты­нушылық несиенің өзі «кешірілмей­тінін», әкеден балаға немесе марқұмның отбасына қалдырылатынын көріп жүр­міз. Сонда біздің бүгін тұтынушылық несие алу туралы шешіміміз күні ертең баламыздың өміріне тікелей әсер етуі мүмкін екенін неге ойламаймыз?

Біз бұл жерде кәсіп ашу үшін не үй салу үшін алынған несиелерді сөз етіп отырған жоқпыз. Себебі несиенің түрі көп. Кәсіп ашып, өзін де, өзгелерді де жұмыспен қамтимын деген адамның алдына қойған мақсаты бөлек. Банктің өзі одан әуелі бизнес жоспарын сұрап, барлық тәуекелін ескереді.

 Біздің қабырғамызға бататыны – сайда саны, құмда ізі жоқ, біркүндік мақтан үшін, бір жайылатын дастарқан үшін, түптің түбінде «елден қалмас үшін», «ағайын-туыстан, құда-жегжаттан ұят болмас үшін» қарызға белшеден бату­дың қажеті бар ма?

Үйлену тойы деген не, қазір құндыз жағалы тон, соңғы үлгідегі теледидар, компьютер, қалта телефоны секілді тұр­мыстық заттардың өзін барынша қымбат алып, сол үшін 3-4 жыл бойы банкке қарыз болып жүру ел ішінде етек жайып келеді екен. Ең өкініштісі сол, бәсекенің жетегінде автокөлік алу үшін, шетелдерге барып демалу үшін де қарызға белшеден батуды шығарды.

Ең бастысы – қарыз тәуелділігі рухани психологиялық тәуелділікке алып барады. Біз осыны ескеруден қалып барамыз!

Осындайда кемеңгер Ұлы ойшылымыз Абайдың мына сөздерін еске аламыз:

Пайда ойлама, ар ойла,

Талап қыл артық білуге.

Артық ғылым кітапта,

Ерінбе оқып көруге.

Бос мақтанға салынып,

Бекер көкірек керуге.

Қызмет қылма оязға,

Жанбай жатып сөнуге.

Қалай сабыр қыласың,

Жазықсыз күнде сөгуге?

Өнерсіздің қылығы –

Тура сөзін айта алмай,

Қит етуге бата алмай,

Қорлықпенен шіруге.

Аз ақшаға жалданып,

Өнбес іске алданып,

Жол таба алмай жүруге...

Жапон халқының қарыз-несие мәселесіне көзқарасы тіпті басқаша. Бір кезде самурайлық философияны өмірлік ереже еткен жапондықтар қарыз мәселесіне өте сақ қарайтын. Дайдодзи Юдзан Сигэсуки «Самурайдың кодексі» атындағы кітапта былай дейді: «Самурай ұдайы, күндіз-түні мынаны есінде ұс­тауы тиіс – жаңажылдық тағамнан ауыз тию үшін қолына таяқша алған таңғы сәттен бастап, ескі жылдың соңғы түніне дейін, қарызын өтеу кезінде – ол өлетінін есте ұстауы тиіс». Сол сияқты, біздің ата-бабаларымыз мойнындағы борышты өтеудің ауырлығын өз жанын аманатқа қалдырудан кем санамаған. Сөз басында келтірген Халифа Омардың өнегесі сияқты кісі ақысын жеуден, қарызын өтей алмай көз жұмудан, өсімқорлықтан қатты қорыққан.

Борышкер демекші, былтыр шілде айында банктер мен микронесие ұйым­дарына қарыз қазақстандықтардың са­ны 4,58 миллион еді. Яғни, елдегі эко­номикалық белсенді, еңбекке жарамды ха­лықтың тең жарымы банктерге қарыз деген сөз.

Орыс ақыны Николай Некрасов банк жүйесін былай деп сынаған екен: «Бан­кир – күн шығып тұрған кезде сізге қолшатыр беріп, жаңбыр сіркірей бастағанда оны тартып алатын адам». Әлгі «Кепілсіз несие!», «Комиссиясыз!», «Жалақыға дейін!» деген түрлі алдамшы жарнамалармен арбап шақырып алып, микронесиені мойныңызға «іліп» жіберетін, кейін берген қаражатын екі-үш есе етіп қайтаруды талап ететіндерді дәл сипаттап тұрған жоқ деңізші! Дәл өзі емес пе!

Иә, қарыз алу – тығырыққа тірелудің басы екенін ешкім жоққа шығармайды. Қарап тұрсақ, арғы-бергі философ, ойшыл, зиялы қауым өкілдерінің бәрі дәулетті болу үшін адам ең әуелі шамадан тыс, қажетсіз шығындардан сақ­тану қажеттігін айтады. Ежелгі грек ойшылы Демокрит мұны бір-ақ ауыз сөзбен: «Тілекке кедей бай болады». Бұдан да тереңірек қозғасақ, қарыз алудың астарында құлдық сана-сезім­нің сипаты бар. Себебі қарыз алушы қарыз берушіге тәуелді болатыны бір бө­лек, адам өз талап-тілегінің құлы де­­ген сөз. Яғни, бір сәттік тілектің же­­те­­гімен ұзақ уақытқа, кейде тіпті өмір­­лік борышкерлік қамытын мойнына кигенін сезбей қалады. Мұндай адам өз арман-мақсаттары үшін емес, мой­нындағы қарызын өтеу үшін жанталасып жұмыс істейді. Сонда қаржылық-мате­риалдық тәуелділік адамды мораль­дық-психологиялық тәуелділікке ұрын­ды­рады.

Ағылшын жазушысы Бернард Шоу: «Қарыз деген кез келген басқа қақпанға ұқсайды: оған түсу оңай, бірақ одан шығу өте қиын» деп қысқа-нұсқа суреттейді.

Ал француздың әйгілі жазушысы Виктор Гюго бұл мәселені жете талдап, былай деген: «Қарыз – құлдықтың басы, тіпті құлдықтан да жаман, себебі қарыз беруші құлиеленушіден де сорақы: ол сіздің тәніңізге ғана емес, сіздің абырой-беделіңізге де иелік етеді және орайы келгенде абыройыңызды айрандай төге алады».

Бұл қисынға салсақ, қазір қаншама адам банктер мен микронесиелік ұйымдардың құлы болып жүр бүгінде?

Ендеше, банктерге құл болғанша, қаржылық-материалдық жағдайды кө­теріп, тұрмысты жақсарту үшін еңбек еткен абзал ғой.

«Қарызы жоқ адам ең бай адам» деген сөз ел аузында жүр емес пе? Джон Рокфеллер бай болудың нақты жолын көрсетіп кеткен: «Егер ақшаң аз болса, кәсіп аш. Егер ақшаң мүлде жоқ болса, шұғыл түрде дәл қазір кіріс іске!». Ешкім де қарыз батпағына батып жүріп, арман-мақсатына қол жеткізген емес.

Осы орайда, «Байларда бала жоқ, оларда мұрагер бар» дейтін еврей хал­қының ұрпақ қамын ойлайтын стратегиясы назар аударуға тұрарлық. Бұл халық әлемнің қай түкпірінде тұрса да, бақуатты тұрмыс кешуінің сыры неде екенін зерттеушілер әлі нақты ай­­та алмайды. Бәлкім, оның сыры бала кезден үнемшілдікке үйрену, ең­бек­қор болу мен ұрпақ алдындағы жауапкершілікті сезінуде болар? Оның үстіне, «Егер алтын мен кітапты түсіріп алсаң, әуелі кітапты көтер» дейтін ев­рейлер бала тәрбиесінде пайдалы білім алу мәселесін бірінші кезекке қоя­ды. Яғни, бақуаттылыққа, байлыққа ұм­тылғанымен, олар үшін білім, рухани тәрбие және отбасы құндылықтары бә­рінен жоғары тұр.

Прагматикалық ағылшындар ақшаны қайда жұмсау керектігін онсыз да жақсы біледі: «Білім алуға жұмсалған ақша текке кетпейді». Бұл сөздің мағынасын ашып жатудың өзі артық.

Басқаша айтқанда, бір күндік қы­­зыққа әуес болмай, ұзақ мерзімді стратегия ұстануға үйренген жөн. Бұл мә­­се­­ленің екінші бір ұшығы халықтың пси­­хологиялық-рухани жағдайына ті­реледі. Қарыз түгілі, кез келген «ал­­мақ­тың салмағы бар» дейді дана хал­қымыз. Қарыз мәселесі ең алдымен тұтынушылық психологиямен тығыз бай­ланысты.

Дана халқымыз өз жанын «аманат» деп санаған. Яғни, Жаратушының аманатқа – уақытша сақтауға берген жанын өзіне де телімегені. Сол үшін өзіне де, өзгеге де қастық жасаудан тыйылып, адал өмір сүруді парыз санаған... Ал біз бұл иірімі терең дүниетанымнан жеріп, бір күндік қызыққа бола өмірімізді, денсаулығымызды, адами келбетімізді, кейде тіпті отбасы тыныштығын да безбенге салып, «қарызға» өмір сүруден қорықпауға айналдық...

Егер бұл мәселені жете ойланып, жіті зерттемесек, қоғамды ішінен ірітетін әлеуметтік дертке айналу қаупі өте зор. Әйгілі философ Аристотель бұл тұжырымды қуаттай түседі: «Біреулер мәңгі өмір сүретіндей дүние жинайды, ал бәзбіреулер дәл қазір өле қалатындай ақшасын шашады». Кез келген нәрседе шек болуы тиіс.

Психологтар үнемі қарызға белше­сінен батып жүретін адамдарды араққа не есірткіге тәуелді адамдармен теңес­тіреді. Яғни, өз қаржылық әлеуетін есеп­ке алмай, несиеге өмір сүретін адам өзі­нің шын жағдайын көрмейді, қия­лындағы иллюзия әлемінде өмір сүреді. Бұл орайда «несиеге тәуелділік» деген термин шығарсақ та болады. Көбіне мұндай адамдар дәл қазір «қалап тұрған» затына қол жеткізбесе, өмірі тоқтап қалатындай не бар қызығынан айырылатындай күй кешеді. Олар үшін дәл қазіргі сәттегі қалауын жүзеге асыру ма­ңызды. Ал оның салдарын ойлауға қа­білеті жетпейді. Ең сорақысы, «несиеге тәуелді» адамдар өзгелер бұларға әлдене тиіс сияқты сезінеді, яғни отбасы, туыстары, көршісі, мемлекет... бұ­ларға көмек қолын созып, қарыз бере тұрса деген тілек. Олар қарыз алудан қорықпайтыны сияқты, үстін-үстін қа­рыз сұраудан ұялмайды.

Бірақ мұндай күрес жолына түсу үшін адамға әуелі психологиялық және рухани бостандық қажет. Басқаның қажеттілігін өтеу үшін күндіз-түні жұ­мыс істейтін, өзгеге тәуелділіктен түні бойы ұйықтамайтын адамда ақыл-ой, сана бостандығы қайдан болсын? Қарап тұрсақ, адам болу – еркін болу – бақытты болу бір-біріне тығыз байланысты құ­былыстар екен. Ендеше, пендешілік осал­дықтан, несиеден, тұтынушылық құл­дықтан құтылайық!

Арыстанбек Мұхамедиұлы, Мәдениет және спорт министрі