Tipti keıbir úlken qalalarda bir jylda satylǵan araq-sharap ónimderi adam basyna shaqqanda árbirimizge 12 lıtrden kelip tur. Bul – dabyl qaǵatyndaı apat. Ulybrıtanıalyq IWSR uıymy jasaǵan (halyqaralyq spırttik ishimdikter naryǵyn zertteý uıymy) saraptamada Qazaqstan «aldyńǵy qatarly maskúnem memleketter» tiziminde júr. 400 myńdaı qazaqstandyq aıyqpas maskúnemdikke shaldyqqan. Respýblıka boıynsha taza araq óndiretin 40 zaýyt, sharap shyǵaratyn 24 zaýyt, syra daıyndaıtyn 62 zaýyt bar eken. Buǵan zańsyz araq-sharap shyǵarýmen aınalysatyn astyrtyn sehtardy qosyp qoıyńyz.
Eki jyldyń aldyndaǵy derekte, elimiz boıynsha qańtar men mamyr aılary aralyǵynda 11 mıllıon 793,2 myń lıtr araq óndirilgeni aıtylǵan. Osy ýaqyt aralyǵynda 185 mıllıon 354,7 myń lıtr syra óndirilgen. Qysqasy, qysta da, jazda da táýlik tańdamaı iship jatyrmyz. Nátıjesi qandaı? İri jol apattary, adam ólimi, qylmys, janjal, múgedektik... Onyń arǵy jaǵynda oırany shyqqan otbasy, jylaǵan bala, ajyrasqan áıel, zar eńiregen ata-ana, qaıyrshylyq ómir... Turmys-saltty umytý, jezókshelik, kemtar bala, aqyl-esten aıyrylý, jazylýy qıyn dertter...
Sońǵy jyldary reseılik áleýmettanýshy Valentın Konovalov alkogóldy ishimdikti uzaq ýaqyt paıdalanǵan adamnyń mı kletkasy erozıaǵa ushyraıdy degen paıym jasaýda. Iaǵnı, mas bolǵan adam ár ishken saıyn mıyndaǵy 15 mıllıardtan astam neıron kletkalarynyń birneshe júz myńy óledi eken. Araq ishken adamnyń erteńinde basy aýrýynyń sebebi osy deıdi. «Basyn jazǵan» adam birneshe saǵattan soń ólgen mı kletkalaryn kishi dáreti arqyly syrtqa tógedi. Uzaq jyl maskúnemdikke salynǵan birneshe adamdy zerttegende olardyń mılary múlde keýip, semip qalǵany anyqtalǵan. Joǵarydaǵy Konovalov paıymyn tolyǵymen rastaı otyryp, araq ónimderi adamnyń qan quramyndaǵy genetıkalyq erekshelikti buzatyny jaıly aıtyp júrgen Vashıngton ýnıversıtetiniń doktory Ann Streıgsgýzdiń janaıqaıy da tegin emes.
Sol sıaqty Peterbýrg ýnıversıtetinde 700 sábıge júrgizilgen zertteýler nátıjesinde ishkilik ishpeıtin áıelderge qaraǵanda az mólsherde bolsa da ishkilik paıdalanǵan áıelder dúnıege ákelgen sábılerdiń 1,89 paıyzy álsiz, 2,84 paıyzy psıhıkalyq qıynshylyqqa tózimsiz, 3, 84 paıyzy bas kólemi tıisti mólsherden kishi, 4,80 paıyzy sóıleý músheleri kemis, 5,80 paıyzy teri bederi zaqymdanǵysh, 6,51 paıyzy saýsaqtary qısyq, 8, 41 paıyzy estý múshesi nashar, 9,29 paıyzy júrek aýrýyna shaldyqqysh, 10,25 paıyzy kórý qabileti tómen degen qortyndy shyǵypty. Jalpy maman dárigerler ishkilikti qoldaný nátıjesinde dúnıege kelgen sábıdiń boıynda 850-den astam dert túrleriniń bolýy yqtımal ekenin dáleldegen.
Araq-sharapty jıi qoldanatyn adamdardan týǵan urpaq olıgofrenıa deıtin dertke shaldyǵady. Qazaqsha aıtqanda, aqyl-esiniń taıazdyǵy. AQSH prezıdenti Djon Kennedı 1960-nshy jyldary óz elindegi barlyq gazet-jýrnal redaktorlary jınalǵan qupıa keńeste: «Ne týraly jazam deseńder erik ózderińde, tek KSRO-daǵy halyqtyń araqtan shekken zıany týraly bir aýyz sóz jazýshy bolmańdar» dep buıryq bergeni jaıdan-jaı emes.
Qazirgi tańda qazaq halqy úshin araqtyń zıany 1931-1932-jyldardaǵy ashtyq zardabynan kem emes. Halyq ashtyqtyń zardabyn bir-eki jyl ǵana tartsa, araqtyń zardabyn kún saıyn, aı saıyn, jyl saıyn, ǵasyrlar boıy tartyp keledi. Óıtkeni, araqty kóp tutynatyn adamdardyń boıyndaǵy uıaty joǵalady, odan týǵan urpaq teksizdenedi.
«Qazirgi urlyq-qarlyq, qaraqshylyq, jezókshelik, alqashtyq, jaǵynan eshkimnen qalyspaıtyn dárejedemiz... Ásirese, urlyq-qarlyq aýyl arasynan joǵarylap, memlekettik deńgeıdegi korýpsıaǵa aınaldy. Mundaı qylyqty halqymyzdyń boıyna kolonıalızm, obyr otarlaý dáýiri men araq juqtyrdy» dep jazypty toqsanynshy jyldary myń bolǵyr jazýshy-pýblısıst Marat Qabanbaı marqum. Rasynda solaı.
Alla taǵala Quran Kárimde: «Eı, adam balasy! Araq ishpe! Isher bolsań bul dúnıede qor bolyp, Aqyrette azapqa dýshar bolasyń!» dep tursa da, adamdar araǵyn qoımaı keledi. Aýyr keselge ushyrap, araq iship naýqasynan saýyǵyp ketken, kedeı bola turyp ishkilikke salynyp baıyǵan, qorlanyp júrip araq ishkennen keıin el arasynda abyroıǵa ıe bolǵan pende bar ma eken bul dúnıede? Ondaı adamdy taba almaısyz. Sebebi, ishkilik – saý adamdy aýrý, baıdy kedeı, abyroılyny jeksuryn etedi.