БҰҰ-ның 63-сессиясында Қазақстан гендерлік теңдік рейтингінде 144 елдің арасында 52-орында, ал әйелдердің жұмыс істеу көрсеткіші бойынша 30 озық мемлекеттің қатарында екені белгілі болып, бір қуанғанымыз рас. Дегенмен Бас прокуратурамыздың мәліметіне сүйенсек, елімізде отбасындағы зорлық-зомбылық көрсеткіші қайта жыл сайын өсіп келеді екен. Мысалы, 2016 жылы отбасындағы құқық бұзу 2,8 пайызға өссе, 2017 жылы 4,7 пайызға ұлғайған. Оған қоса, жақында БҰҰ-ның Әйелдер комитеті Қазақстанда отбасындағы зорлық-зомбылық салдарынан жыл сайын 400 әйелдің көз жұматынын хабарлады.
Азаматтардың жақындарынан психологиялық қысым көруін, тұрмыстық әлімжеттіктің алдын алу, одан жапа шеккендерге көмектесу мақсатында 2006 жылы 1 ақпанда Президент жанынан Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөнiндегi ұлттық комиссия құрылды. Комиссия ұсынған соңғы екі жылдағы статистикаға көз жүгіртсек, аталған құқық бұзушылық бойынша 40 мыңға жуық адамға ескерту жасалып, 50 мыңы әкімшілік жауапкершілікке тартылған.
Комиссияның Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігіне қарасты бөлімшесінің мүшесі, «Келешек» психологиялық орталығының директоры Наталья Семенконың айтуынша, отбасындағы зорлық-зомбылықтың объективті және субъективті себептері болады екен. Субъективті себептер қызғаныш, жеке комплекс, көшбасшылыққа талас сынды тұлғалық психологиямен байланысты. Психологтың айтуынша, кей жағдайда көшу, тұрмыстық қиындыққа төзе алмау, әлеуметтік мәселелер сынды объективті себептер де ұрып-соғу, әлімжеттікке алып келеді.
Наталья Семенко еліміздегі тұрмыстық әлімжеттікке негізінен үш фактор ықпал ететінін жеткізді. Олардың алғашқы және ең негізгісі – маскүнемдік. Көмекке жүгінгендердің көбісі – ішкілікке салынған күйеуінен жапа шеккендер. Олардың арасында «сау кезінде жақсы адам» деп ақтап алатындар да аз емес көрінеді. Психологтар отбасындағы зорлықтың екінші себебін әйелдерден көреді. Жел тұрмаса, шөптің басы қозғалмайтындай әйелдердің де «арандатушы құрбан» деген типі болатынын айтады.
Осы жағдайда әйелдер күйеулерін күш көрсетуге өздері итермелейтін көрінеді. Тұрмыстық әлімжеттіктің тағы бір себебі мәселені жұдырықпен шешуге үйренген ер азаматтар кейде бұл стратегияны өз үйінде де қолданып, отбасы саясатын жүргізуге тырысады екен.
«Келешек» психологиялық орталығының директоры күн сайын әлімжеттіктің құрбаны болған 2-3 әйелмен кездесетінін айтты. «Қазір әйелдер бұрынғыға қарағанда проблемасын жасыруға тырыспайды. Әрине, барлығы шағым түсіріп, мәселені қолдарына алып жатыр демейміз. Дегенмен жағдайды мамандар арқылы түзеуге тырысатын әйелдер қатары артып келеді», дейді Наталья Семенко.
Қазақстан тұрмыстық әлімжеттікке қарсы бірнеше халықаралық-құқықтық құжаттарды қабылдаған. Дискриминацияның барлық формасын жою туралы Конвенцияны ратификациялап, 2000 жылы БҰҰ-ның мыңжылдық декларациясына қол қойды. Алайда халық санасында тұрмыстық әлімжеттіктің қылмыс екені әлі де қалыптасып үлгермеген сыңайлы. Бұл тек мораль мен этика тұрғысынан емес, заң жүзінде де бұрыс екенін халық арасында дәріптемеу салдарынан қаншама отандасымыз жыл сайын көз жұмады. Статистикалық мәліметтерге көз салсақ, зорлық-зомбылық пен тұрмыстық әлімжеттік еліміздегі әрбір төртінші отбасыда кездеседі екен. Сонымен бірге, кісі өлімінің 30 пайызы отбасыдағы жанжал нәтижесінде екені анықталған.
Елімізде де отбасы құқықтарына қатысты заңдар жоқ емес. 1998 жылы 17 желтоқсанда «Неке мен отбасы» туралы заң қабылданды. Ал 2011 жылы 26 желтоқсанда «Неке мен отбасы жөніндегі» Кодекске қол қойылған болатын. Онымен қоса, 2009 жылы 4 желтоқсанда «Тұрмыстық әлімжеттіктің алдын алу» туралы заң қабылданған еді. Аталған заңның 75-бабына сәйкес, балағаттау, әлімжеттік көрсету, тұрмыс заттарын бүлдіру мен жеке тұлғаға әдепсіздігі үшін заң бойынша ескерту немесе 3 күнге әкімшілік қамауға алу жазасы беріледі. Егер жоғарыда айтылған әрекеттер бір жыл ішінде қайталанса, зәбір көрсетуші 10 күнге қамауға алынады немесе 5 АЕК көлемінде айыппұл салынады. 73-1-бап бойынша, денсаулыққа қауіп төнген жағдайда жарақаттың ауырлығына байланысты 15-40 АЕК көлемінде айыппұл салынып, 15-20 күнге қамауға алынады.
Дей тұрғанмен, құқық қорғау органдарының қызметкерлері отбасыдағы проблемаларды жасыруға себеп көп дейді. Өйткені әйелі күйеуіне шағым түсірген жағдайда, жұмыс орнына ескерту жіберіліп, күйеуінің жұмыссыз қалуы әбден мүмкін. Бір айлыққа байланған әйел, әлбетте, ертеңін ойлап, көз жұма салуға мәжбүр.
Әйелдердің деструктивті отбасынан кетпеуіне қанына сіңген «отбасын бұзу – ұят» түсінігі, адам құқықтарын білмеуі, тұрғын үй және басқа да материалдық мәселелер себеп. Екінші қайталанбайды деген үмітін былай қойғанда, «тұрмыстық әлімжеттік барлық отбасыда бар, тек оны барлығы жасырады» деген қате көзқарас та бар. Отбасыдағы зорлық-зомбылық мемлекет экономикасына, азаматтардың әлеуметтік жағдайына, тіпті адамның сауатты болуына да қатысты емес. Алдыңғы қатарлы дамыған елдер де бұл проблемадан арылудың оңтайлы шешімін іздеп әлек. 1994 жылы АҚШ-та отбасыдағы зорлық-зомбылыққа қатысты заң қабылданды. Бұл АҚШ үкіметінің әйелдердің зәбір көруіне тоқтау салуына қадамы еді. Алайда заңның қабылдануы оң нәтижелер көрсетпеді. 2013 жылы ол қайта қаралып, жаңартылған заңға қол қойылды. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, одан кейін тұрмыстық әлімжеттік 67 пайызға азайған. Сонымен бірге полицияға шағым түсірушілер саны да артқан. Заңға сәйкес, мемлекетте 1500 көмек үйлері ашылып, шағым түсірген әйелдерге 1 күннен 35 күнге дейін төсек-орын беріп, қолдау көрсетеді екен. Осы уақытта құқық қорғау органдары жәбірлеушімен тиісті жұмыстар жүргізеді. Еуропа елдері болса жәбірлеушіге қатысты айыппұл көлемін ұлғайтып, қатаң жазалауды қолға алып жатыр. Бұл елдерде де өз отбасында әлімжеттік көретіндер саны азаймай тұр.
Отбасыдағы зорлық-зомбылықтың өсіп жатқан баланың психикасына әсер етпей қоймасы да анық. Көз ашқалы әкесі анасын ұрғанын көріп өскен баланың өмірге көзқарасы, психикасы дұрыс болмайтынын Д.Левинсон, Э.Миллер сынды психологтар дәлелдегелі қашан. Осы орайда Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігіне қарасты әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөнiндегi комиссияның хатшысы Римма Имангазинова деструктивті отбасыда өсіп жатқан балаларға арналған үйірмелер мен көмек орталықтары барын айтады. «Елордамыздағы әрбір ауданда «аула үйірмелері» жұмыс істейді. Тегін курстар мен спорт үйірмелерінің есігі балаларға қашан да ашық», дейді маман.
Біраз жылға дейін қызды алып қашу көненің көзі, қалыпты саналатын. «Ата салтты дәріптеген» отбасылар талай қызды мәжбүрлеп қалдырып, келін түсірген еді. Соңғы кезде бұған көз жұмбай, арыз жазып бастағандар да баршылық. Кей қыздар бас бостандығымнан айырды деген шағым түсірген соң, бүгінгі таңда дәстүрді жалау етіп, қыз алып қашып жатқандар қатары сиреді. Яғни, дәстүр мен заңның шекарасы нақты белгілене бастады.
Адамды ұрып-соғу, психологиялық қысым көрсету – қылмыс. Бұл «отбасы болған соң, ыдыс-аяқ сылдырамай тұрмайдымен» жауып қоятын қалыпты жағдай емес. Бірнеше жылда елімізде де отбасыдағы әлімжеттікті жасыру бұрыс екенін түсініп, тиісті мекемелерге көмекке жүгіну қалыпты жағдайға айналар. Өйткені жақынынан зәбір көргендерге мемлекет қолдауға әзір. Сенім телефондарына хабарласқандарға психологиялық, моральдық көмек көрсетіп, аналар үйінен де орын тауып береді. Оған қоса, тегін психологиялық консультация беретін ұйымдар мен татуласу орталықтарының есіктері азаматтарымызға қашан да ашық. Мемлекет Конституциясында жазылғандай, ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға ешкімнің құқығы жоқ.