NEET жастар: саны да, сапасы да беймәлім топ

Ғылымда NEET термині ағылшын тіліндегі «Not in Empoloyment. Education or Trai­ning» ұғымының бас әріптерінен құралған. Қазақшаласақ «не жұ­мыс істемейтін, не оқымай­тын, не өзге де істермен айналыс­пайтын адам» дегенді білдіреді. Қаңтар айында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Жастар жылының ашылу салтанатында сөйлеген сөзінде елімізде 300 мыңға жуық жас азаматтың оқуға және еңбекке тартылмағанын айтқан еді. Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің ресми деректеріне қарағанда NEET жастар үлесі былтыр республика бойынша 7,9 пайыз болыпты. Еліміздегі 15-29 жас аралығындағы жастардың саны 3 млн 989 мыңнан асқанын ескерсек, оқу мен еңбек үдерісіне тартылмаған жастар саны 315 мыңдай болады. Биылғы алты айда олардың саны 0,7 пайызға немесе 31 мыңға азайып, барлық жастардың 7,2 пайызын құраған. Демек, әлі де болса не жұмыс істемейтін, не оқу оқымайтын, тым салғырт жастардың саны 280 мыңнан асады деген сөз. Яғни, Жастар жылы басталғаннан бері жұмыссыз жүрген, оқу үдерісіне қатыспайтын азаматтар санын айтарлықтай азайта алмадық.

Әрине, «балапанды күзде санайды» демекші, біздің қол­ға түскен мәліметтер респуб­ликаның барлық өңірінде атқа­рылып жатқан жұмыстарды си­паттап бере алмайды. Әрі жыл аяғына дейін әлі үш ай бар. Алайда, «Жас­тар» ғылыми-зерт­теу орталы­ғының ресми сай­тын­дағы дерек­терге қарағанда еліміздің төрт аймағында, атап айтқанда Түркіс­тан, Қарағанды, Алматы және Солтүстік Қазақ­стан облыстарында NEET жастардың үлесі әлі де болса жоғары күйі қалып отыр.

2019 жылдың алғашқы тоқ­санында Түркістан облысында NEET жастар үлесі 19,3 па­йыз, Алматы облысында 11,8, Қа­рағанды облысында 11,6, Сол­түстік Қазақстанда 8,3 па­йызды құраған. Жастарды жұ­мыс­қа тартып, оқу үдерісіне қа­тыс­тыру жа­ғынан Батыс және Шығыс Қазақстан облыстары топ бас­тап тұр. Батыста NEET жас­тардың үлесі аймақтағы бар­лық жас азаматтардың 2,6, Шы­ғыста 2,8 пайызын құрайды. Алай­да жастардың осынау тобына қатысты деректер ала-құ­ла екенін де мойындау қа­жет. Ақ­парат және қоғамдық да­му ми­нистрлігіне сауал жолда­ға­ны­мызда ресми мекеме маман­дары 2018 жылы Түркістан об­лысындағы NEET жастардың 13,3 пайыз болғанын айтты. 2019 жылдың ІІ тоқсанында 10,7 пайыз­ға түскен дейді. Егер Түр­кістан облысында NEET жас­тар үлесін «Жастар» ғылыми- зерттеу орталығының сайтында көрсетілген 19,3 пайыздан 10,7 пайызға дейін төмендету мүмкін болса, онда бұл мәселені шешуде күнгейдегі өңірдің атқамінерлері әжептәуір табысқа жетті деп ба­ғалауға болады. Бірақ бізге елі­міз бойынша бұл мәселенің тү­бегейлі шешілгені керек.

Есеп-қисаптың да қиындығы бар

Негізі NEET жастардың үле­сін анықтау қиын іс. Өйткені азаматтар өздерінің жұмыссыз екендіктерін айтып тиісті мекемелерге тіркелуге тым құлықты емес. Жастар қалалар мен аудан­дарға, ауылдарға келіп-кетіп жатады. Ресми түрде табысы мен қызметін айтып, тиісті мекемелерге хабар бере қоятындар да некен-саяқ. Ал жұмыссыз ретінде ресми тіркелмеген адамды статис­тика саласының мамандары «екі қолға бір күрек таппай жүр» деп есептемейді. Сондықтан рес­­ми статистикадағы дерек пен нақты жағдайдың арасын­да қайшылық туындайды. Әрі деректердің де ала-құла, бір-біріне сәйкес­пейтіні бар. Мә­се­­лен, біз сөз басында 2018 жылы елі­мізде NEET жастардың үлесі 7,9 пайыз болғанын айттық. Бірақ 2018 жылдың ІІ тоқсанында Ста­тистика комитеті NEET жастар үлесін 7,5 пайыз деп көрсеткен. Бұл 299 мыңнан астам адам деген сөз. Айырмашылық 7 мыңнан астам адам. Егер екі деректі де шындыққа жақындайды деп ба­ға­ласақ, елімізде NEET жас­тардың саны шамамен 290-320 мың аралығында деп болжаймыз. Бірақ бұл деректер де мәселенің шынайы келбетін ашып бере алмайды. Өйткені, NEET жастар санатынан бөлек ресми түрде жұмыссыздар деп танылған топ та бар. Бұл да ресми санақ үшін қайшылық тудырады. Мәселен, Қарағанды облысында 2018 жыл­дың қорытындысы бойынша жұ­мыссыз жастар саны барлық жас азаматтардың 4,9 па­йызын құ­рап, ел бойынша алдыңғы орын­ға шыққан. Түркістан облысында бұл көрсеткіш – 3,5 пайыз. Сөйте тұра 2019 жылдың екінші тоқсанында Түркістан облысындағы NEET жас­тар саны 10,7 пайыз деп көрсетеді министрлік. Мұның өзі жұмыссыз жастар мен NEET санатындағы жастардың дұрыс есептелмей отырғанын байқатады. NEET санатындағылар оқу үдерісі­не ғана емес, еңбекке де араласпайтынын ескерсек, онда оларды жұмыссыздар деп ашық айтуға негіз бар. Алайда көрсеткіштер арасындағы айырмашылық жо­ғары болып тұр.

Олар салғырт қана ма, жоқ әлде...

«Жастар» ғылыми-зерттеу орталығының деректеріне сү­йенсек, еліміздің көптеген ай­мағында NEET жастар тобының қалыптасуына себеп болатын бірқатар мәселе бар. Зерттеу барысында бұл топтың құрамында отбасылық міндеттерін орындау мақсатында жұмыс істемейтін және біліктіліктерін арттырмайтын жас әйелдердің үлесі мол екені анықталды. Яғни, ерте тұрмысқа шыққан немесе мектеп бітірген соң оқуға түсе алмаған бойжеткендердің арасында осы топтың қатарын толтыратындар аз емес. Одан бөлек мұндай санатқа кіретін жастардың тұ­рақты жұмыс іздемейтіні де бел­гілі болды. Мәселен, NEET жас­тар тобы жөнінен елімізде үшінші орында тұрған Қарағанды облысында мұндай жастардың 33,3 пайызы тұрақты жұмыс іс­темейтіні белгілі болды. Олар кө­біне кездейсоқ жұмыстарды ғана істейді. Еліміздегі ірі өнді­ріс орталықтары бар облыста мұндай жағдайдың қалыптасуы өңірдің еңбек нарығында сұра­ныс пен ұсыныс тепе-теңдігі бұ­зыл­ғанын байқатады. Әрі ірі кәсіп­орындардың еңбекақы мәсе­лесінде жастардың сұ­ра­­нысын қанағаттандыруға ниет танытпай отырғанын да көр­се­тіп отыр. Мемлекет басшы­сы Қ.Тоқаев ел халқына ар­на­­ған Жолдауында «Кен өн­ді­ру саласындағы ірі кәсіп­орын­дардың табысы артқанымен, аза­мат­тарымыздың жалақысы айтарлықтай өспегенін көріп отырмыз» деген еді. Біздің па­йымдауымызша, Қарағанды өңірінде NEET жастар тобының айтарлықтай мол болуы осы мәселеден туындап отырса ке­рек. Себебі жастардың жұ­мыс­­қа орналасуына кедергі кел­ті­ретін себептерді анықтау мақ­са­тында жасалған зерттеуде сауал­намаға қатысқандардың үштен бірі немесе 38,9 пайы­зы өздері тұратын аумақта жұ­мыс орындары болма­уын атаса, 30,5 пайызы жалақының тө­мен екенін айтқан. Одан бөлек жұмыс тәжірибесінің болмауы да кедергі, өйткені NEET санатына кіретін жастардың 27,3 пайызы жұмыс берушілер тәжірибенің бар-жоқтығын сұрайтынын алға тартқан. Сонымен қатар аталған санатқа кіретін азаматтардың әрбір төртіншісі жастарға ар­нал­ған бағдарламалармен таныс емес. Демек жастар саясатына қатысты бағдарламалар қоғам­ның қалтарыс-бұлтарысына дейін толық жетпей жатыр деген сөз. Әсіресе біліктілігі төмен, мамандығы жоқ, кездейсоқ жұ­мыс істейтін жастарға оларды қайта оқыту, еңбекпен қамту, әлеуметтік қорғау бағытындағы бағдарламалардың ақпараты жетпей жатыр. Бір сөзбен айтқанда біздің қоғамда форумдардың «сәніне» айналған жастар мен еңбегін сататын жастардың ара­сында ақпараттандыру тұр­ғы­сынан да шыңырау бар деген сөз. Әйтпесе, 300 мыңға жуық жас азамат еңбек пен оқу­дан тыс қалмас еді. Әрине, бұл жерде мәселенің субъективті жағының да бар екенін ескеру керек. Яғни NEET жастар тобы әдетте салғырт келеді. Олар біліктілік арттыруға, жұмыс істеу мен оқуға ниеттенбейді. Олардың көбінің сыни ойлау дағдылары төмен әрі тұтынушылық мінез-құлқы басым болады. Дегенмен, елімізде NEET жастарды анықтау, олар­дың мұқтаждықтарын, құн­ды­лықтарын зерттеу әдіснамасы зерделенуі керек. Ата-анаға қол­қанат болып жүрген жастар болады. Оларды бірден осы санатқа кіргізудің өзі орынсыз тәрізді. Айдар Хамит, әлеуметтанушы:

– Бұл жастарды жеті санатқа топ­тастырып қарастырады және олардың бос уақытын өткізуге, қызығушылығына байланысты қоғамдық пайдалы процестерге араластыру үшін түрлі шаралар қабылданып жатады. Қазақстанға келе­тін болсақ, елімізде 9% NEET сол стандарттарға сай жас­­тар бар екені анықтаған. Алай­да бұл – стандарттарға және еліміздегі жас­тар саяса­тына бай­ланысты есептелген дерек. Сондықтан біздегі ата-анасы­ның қамқорлығында, үй шаруашы­лығымен айналысатын, ресми жұмыс істемейтін және орта білімі бар, арнаулы орта немесе жоғары оқу орындарында оқымайтын жастарды осы санатқа қосады. Уақытша жұмыс істеп жүргендер, тұрақты жұмысы жоқ жастар да осы санатқа кіреді. Сондықтан ме­нің ойымша, еліміздегі NEЕТ са­наттағы жас­тарды анықтап, оларды мұндай санатқа енгізудің арнайы, елімізге тән, айрықша әдіснамасы керек. Бұл еліміздің мәдениеті мен дәстүріне бейім­делген болу қажет. Ал дайын шетелдік әдіснамамен құр са­­нап шығу статистикадан бас­­қа ештеңе емес әрі нақты жас­­тар мәселелерін шешуге ба­ғыт­­талған шаралардың жалпы сипатын бере қоймайды. Өйт­кені жастармен кездескенде өңір­лердегі, ауылдардағы жастар жұ­мыс пен оқуға талпынып, басым бөлігі үйде жатпайтынын байқадық. Үйде болса да жеке шаруашылығында ата-анасына көмектесіп жүреді. Бұларды бірден аталған санатқа енгізе салудың қисыны жоқ сияқты.

Түйін

Ақпарат және қоғамдық да­му министрлігі NEET жастар үлесін азайту үшін арнайы Жол картасын да әзірлеген. «Осы жол картасы негізінде өңірлер тиісті жол карталарын және іс-шаралар жоспарларын әзірлеп, қабылдаған болатын. Атап айт­қанда, Түркістан облысы әкімдігі Ақпарат және қоғамдық даму, Білім және ғылым, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау ми­нистрліктерімен бірлесіп, NEET санатындағы жастардың пайда болу себептеріне талдау жасау нәтижесінде 18-29 жас ара­лығындағы NEET жастарын, оның ішінде 2018 жылғы түлек­терді жұмысқа орналас­тыру және әлеуметтендіру бойын­ша Жол картасын әзірледі» делінген. Сондай-ақ ми­нистрліктің бізге жолдаған ресми жауабында ел бойынша NEET жастар үле­сін азайтуда оң динамика қалып­тасқаны айтылды. Осы динамика енді қарқын алса деп тілейміз.