Саян Шаймерденовке бұйырмаған бақ қандай?

Сәбеңнің қамшысы

Көгалдағы хоккейде арғымақ аттай арындап шапқан Саян Шаймерденовті спортқа жетелеп алып барған адам – әкесі, үлкен жазушы Сафуанның өзі. Бұл алпысыншы жылдардың ортасы, допты хоккей енді-енді қанат жайып келе жатқан заман. Бала Саян кішкентай күнінде тыным таппай тыпыршып далаға жүгіретін. Қарашада қырбақ қар түсіп, желтоқсанда майда қоңыр таудың самалына бауы­рын жібітіп, қаңтар түссе қататын аула­дағы көктайғақта балалармен бірге коньки тебетін.

Ол заманда қазіргідей заманауи коньки жоқ. Жоқ емес-ау, өте аз. Екінің бірінің қолына түсе бермейді. Бірақ оған қарап жатқан Саян жоқ. Қолына түскен кендір жіппен темір конькиді пимасына шандып байлап ауланы айнала шабады. Одан қалды көрші ауланың балаларымен жарысады.

Бірде мынадай қызық бопты. Атақты Сәбең, яғни заңғар жазушы Сәбит Мұқанов ауылдас інісі Сафуанға жіңішкелеп тілінген сегіз өрім таспалы қамшы сыйлапты. Оны Сафекең тәберік ретінде қақ төрге іліп қояды. Аяғына байлаған кендір жібі үзіліп, мазасы кеткен Саян үйге кіріп келіп, қақ төрде тербеліп тұрған қамшыға көзі түседі. Кү­лімдеп барып қо­лына алады. Қамшының тұйық ұшын тар­қатып көрсе, шашырайтын түрі бар. Жіңішке қайыс таспа коньки байлағанға табылмайтын құрал сияқты. Көктен іздегені жерден табылғанын қарамайсыз ба?!

Бала Саян отыра қалып тәбе­рік қамшыны тарқатады. Жұмсақ иленіп, шебер тілінген жіңішке қайыспен темір конькиді қара пимаға байлап алып, арындап аулаға шығады. Аттай тулап, конь­ки тебеді. Қолды-аяққа тұр­май сырғанайды.

Үйдің кіреберіс есік көзінен өрімі жоқ, қамшының жұрнағын көрген Сафуан әке бір сәт тосылып қалды да, аулада сүтке тойған құлындай шапқылып жүрген ұлын көріп, кең қабағын бір қай­шылаған да қойған. «Қуаты бойына сыймай жүрген бұл ұлды коньки тебетін хоккейге бермесе болмайтын түрі бар...». Оның бер жағында ауланың тайғақ мұзы наурыздың ортасында буға айналып, көкке ұшып жоқ бо­лады. «Қой, бұл баланы одан да жыл он екі ай мұзы ерімейтін спорттық айдынға алып барайын!» Осылай көреген әке 12 жасар бала Саянды Алматыдағы «Динамо» стадионына жетелеп әкеліп, мұз үстіндегі допты хоккейдің жас бапкері Владимир Алешиннің қолына тапсырды.

КСРО чемпионы атанған тұңғыш қазақ

«Іздегенге, сұраған» дегендей, Саян Сафуанұлы басқалардай емес, тез шиырықты. Айналасы төрт жылда кәдімгідей «сен тұр, мен атайын» дәрежеге жет­ті. Тіпті допты хоккейдің екі тү­рімен (мұз үстіндегі және кө­­галдағы) қатар айналысты. Қыс­қасы, қысы-жазы дамыл тап­­па­ды. Оның сыртында мектеп қабырғасында оқып жүрген бала­ның сабағы тағы бар.

Сонымен Саян бала 1971 жы­лы орта мектепті бітіріп, Қа­зақ Мемлекеттік денешы­нық­тыру институтының сту­денті атанды. Осы жылы атақ­ты «Динамоның» жастар құ­рамына қабылданып, тарихта тұң­ғыш рет көгалдағы хоккей­ден Алматыда өткен жас­тар арасындағы КСРО бірін­шілігіне қатысты. Саян өнер көр­сеткен динамолықтар ірік­теу сынында өз тобында көш бастап, соңғы турға өткен төрт ко­манда­ның бір болды. Олар: Свер­длов­скінің «СКА»-сы, Горь­­кий­дің «Старты», Сызра­ньның «Тор­педосы» және Алма­тының «Ди­намосы».

Алматылықтар осы жарыс­та тұңғыш рет КСРО чемпионы атанды. Ал «Динамоның» ересектері шешуші сында Улья­новксінің «Волга»-сына жол беріп екінші орынға тұрақтады.

Атақты бапкер Эдуард Айрих­тің қырағы жанары Саянды жіті қадағалап жүретін. Нәтижесінде, Эдуард Фердинандович 1973 жылы оны ересектер құрама­сының қатарына қосты. Саянның бала күнгі арманы осы еді ғой. Имек таяғын иіріп, көк жүзін­де жебедей жүйткіген сұқсыр үй­рек­тей жарқылдады. Мін­деті – құ­раманың жартылай қорғау­шысы.

Осы жылдың жазында кө­гал­дағы хоккейден ересектер арасында КСРО біріншілігі жа­лауын көтерді. Сынға түскен 16 команданың ішінен алматы­лықтар топ жарып, Саян Сафуан­ұлы қазақ ұландары арасынан КСРО чемпионы атанған тұңғыш қазақ ретінде тарихта қалды.

1976 жылы көгалдағы хоккей мен мұз айдынындағы хоккей ресми түрде бөлінді. Бұрын ойыншылар екеуіне бірдей қатыса беретін. Оған тыйым салынды. Саян көгалдағы хоккейге барды әрі команда капитаны атанды. Тағы бір есте жүрерлік дүние, 1977 жылы Саян Шаймерденов кө­галдағы хоккейден КСРО-ның ең үздік 22 ойыншысының бірі атанып, алып держава КСРО құрамасының капитаны тізгінін қолына алды.

Дара туған талант

Саян Сафуанұлы – қазақ спортының жарық жұлдызы десек жарасады. Әттең, өмірден ерте озды. Абай атамыз айт­қандай, «жарқ етті де, жоқ болды». Бірақ артына құйрықты жұлдыздай өшпес із тастап кетті. Оның ойын өрнегі мен шеберлігі жайлы атақты бапкер Э. Айрих 1970-жылдардың аяғында «Ленинская смена» газеті тілшісіне берген сұх­ба­тында: «Саян дара туған талант, ғажайып хоккейші, ол алаңда болмаса команданың ойыны қиыспайды. Шабуыл сүреңсіз көрінеді. Саян алаңға шықса, жұдырықтай допты өзіне магнитше тартады. Команданың орталық шабуылы осы жігітке сеніп тапсырылған...» депті.

Атақты бапкер айтса айт­қандай, кезекті бір Одақ бірін­шілігінде алматылықтар кәнігі қарсыласы Свердловскінің «СКА»-сымен жан беріп, жан алы­сып айқасып жатқан. Біз­дің команда чемпион атану үшін жалғаз ұпай керек. «Ди­намоның» сайыпқыран ойыншылары Александр Гончаров, Михаил Ничепуренколар ар­мияшылардың осал тұсын таппай қан сорпасы шықты. Соққысы жайдың оғындай Александр Ионкиннің атқан добы далаға кетіп команда ойыны қожырай бастайды. Қажеті жалғыз-ақ доп. Қол созым жердегі чемпиондық атаққа жете алмай динамолықтар тарыға бастады. Ойынның аяқ­талуына 15 минут...

Не істеу керек? Бас бапкер Эдуард Фердинандович қи­налғанда ататын соңғы «оғы» қап­талда отырған Саянды ойынға қосады. Дәл осы сәтте төреші динамолықтардың пайдасына айып добын белгілейді. Оны Ионкин шірене тұрып тартып жіберді. Зымарай ұшқан доп оқтай зулап барып, қақпашының таяғынан табылып, қайтадан кері серпілді. Манадан бері «шіркін жеңіс, тарыға шапқан тауықтай келгенің бе» деп іштей қуанып тұрған алматылықтардың үміт оты суық су құйып жібергендей сөне берді, сөне берді... Қақпаға кірмей қайтқан доп, қалықтап алаңның ортасына қарай ұшып келеді, ұшып келеді...

Осы сәтте алаңның жиегіне еніп үлгерген Саян қалықтаған допқа қарай құстай ұшты. Бас­табында оны ешкім аңдаған жоқ. Тіпті армияшылар жеңіс тойын тойлауға қамдана бас­таған сыңайлы. Дүние күрт өзгерді. Әуелеген допты жерге түсірмей имек таяқпен қарқып үлгерген Саян оны қарсылас қақпасына қарай қайыра зымыратты. Жау­дың бетін қайтарып масаттанып тұрған қақпашы ес жи­ып үлгерген жоқ, артындағы қақ­­пада тулап жатқан допты көрді. Осылай алматылықтар Саян Сафуанұлының арқасында төртінші дүркін КСРО чемпионы атанды.

Бұйырмаған бақ

1979 жылы Шаймерденов көгалдағы хоккейден Кеңес Одағын толық мойындатты. Жал­­пы дерек үшін айта кеткен дұрыс болар, ересектер ара­­сын­да «Динамо» сапында КСРО чем­­пионы атағын жеті мәр­те жеңіп алған үш ойыншы бар. Олар: Саян Шаймерденов, Фа­рид Зигангиров және қақпашы Ми­неула Азизов.

1980 жылы динамолықтардың сапынан тоғыз ойыншы КСРО құрамасында өнер көрсетіп жүрді. Бұл енді Мәскеу олимпиадасына қазақстандық тоғыз спортшы қатысады деген сөз. Олар: шабу­ыл­шы – Саян Шаймерденов, Михаил Ничепуренко, Александр Гончаров, қорғаушы – Игорь Рыжков, Фарид Зигангиров, жар­тылай қорғаушы – Олег За­городиев, Александр Мясни­ков, Александр Ионкин, қақпашы – Минеула Азизов болатын.

Олимпиаданың басталуына бір ай қалғанда КСРО құрама мүшелері дәрігерлік бақылаудан өтетін болды. Медициналық тексеру Саянды «ауру» деп тапты. «Бауырында ісік бар, спорттық жарыстарға қатысуға болмайды». Саян аң-таң. Өмірде мұндай ауру барын алғаш рет дәрігерден естіп тұр. Басқасы басқа, дүниенің дүбірлі додасы Олимпиадаға қатыспайтыны жанын жегідей жеді.

Ол кезде Эдуард Фердинан­дович сырқаттанып ауруханада жатқан. Жүгіріп ұлттық құ­­раманың бас бапкері Ми­хаил Осинцевке барды. «Аға­тай-ау, менде сырқат жоқ, бұл не сұмдық!» Бас бапкер: «Дә­рі­герлер қателеспейді, шырағым, бар да емдел!».

Бұйырмаған баққа шара бар ма, Олимпиаданы Саян кө­рер­мендер ортасында отырып тамашалады. Кеңес құрамасы қола медальға қол жеткізді. Мүм­кін команда капитаны сайып­қыран Саян ойнағанда құрама күміс, бәлкім алтын алар ма еді...

Бір қызығы Олимпиадан кейін «көреген» дәрігерлер Саянның алаңға шығуына ұлықсат берді. Жо­ғарыдағы оқиғадан кейін ой түйген Саян командаға қазақ азаматтары: Серік Қалымбаев, Ма­рат Маңғыбаев, Сұлтан Қобы­ландинді тартты. Осы інілеріне қамқор бола жүріп, 1982 жылдың жүзін көрді.

Саянның спорттық өміріндегі елеулі жетістігі – 1982 жылы КСРО-ның азулы алты командасы қатысқан турнирде топ жарып, Еуропа чемпиондар кубогы сайысына аттануы еді. Франция астанасы Париж қаласында өткен жарыста Саянның командасы алтын медалін жарқыратып же­ңіс­пен оралды. Осы жылы динамошылар тоғызыншы дүркін КСРО чемпионы атанды.

Осы жылдың соңында Саян Сафуанұлы үлкен спортпен қош айтысты. Алматыдағы РШВСМ-да бапкер болды. Бірақ көп жыл бірге жүріп, біте қайнасқан орта­сын бір сәтте тастап кету оңай бол­маған сыңайлы. Командалас досы Фарид Нұрғалиұлы айтады: «Саян алғашқы айларда РШВСМ-дағы жұмысы аяқтала салы­сымен бізге жетіп келетін. Біз жеңіске жетсек қуанып, сәт­сіздік көрсетсек ренжіп жүрді. Спорт­қа жан-тәнімен берілген Саян сияқты адамды кездестіру қиын. Біртуар тұлғаның қадірін дер кезінде біле алмадық» деді.