Туған елін төрткүл дүние төріне шығарды

– Төлеутай Ысқақұлы, әңгімемізді тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында еліміздің сыртқы саяси бағытын айқын­дау, дипломатиялық қызметті құру және оның жұмысын жүргізу мә­се­лелеріне қатысты Елбасының ерен еңбегі жөнінен бастасақ.

– Ата-бабаларымыз ғасырлар бойы ар­мандаған басты құндылық – тәуелсіздікке қол жеткізген алғашқы кездерде еліміздің алдында қасиетті де қиын, асу бермес­тей көрінген міндеттер тұрды. Дана хал­қымыз ел тізгінін сеніп тапсырған Қазақ­станның тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев осы міндеттердің бар­лығын көрегенділікпен айқындап, қай бағытпен жүретінімізді, қандай ұста­нымдарды негізге алатынымызды нақты көрсетіп берді. Соның нәтижесінде бар­лық алға қойылған міндеттер сәтімен еңсеріліп, жаңа белестерді бағындыра білдік. Осы­­нау ауқымды міндеттердің ішінде елі­міздің сыртқы саясатын жүргізу, оны уақыт талабына сай ілгерілету, әлем елдерімен үзеңгі қағыстыра тең дәре­жеде қатынас орнату, Отанымызды ха­лық­­­аралық қоғамдастыққа мойындату, таныту мақсаттары да өте маңызды болды. Бұларды тез әрі сапалы атқару қажет еді. Өйткені ол кезде Қазақстанды көптеген мемлекет келешек бағыт-бағдары белгісіз, болашағы күмәнді, жаппай қырып-жоятын қуатты ядролық қаруы бар ел деп білді. Мұндай қасаң көз­қарастарды шұғыл түрде жою керек болды. Осыны терең тү­сінген Нұрсұлтан Назарбаев өзінің бар мүм­кіндігін салып, сауатты түрде аса қа­жетті жұмыстарды жеделдете қолға алды.

– Сонымен Елбасының нақты нұс­қауымен жұмыс басталып кетті...

– Иә. Осы арада сәл кейінге шегіне сөйлесем, кеңестік кезеңде бізде Сыртқы істер министрлігі болғанымен оның қыз­меткерлері аз, өкілеттігі мен міндеттері шектеулі болатын, сондай-ақ белгіленген тұжырымдамасы да, сырт елдерде дип­ломатиялық мекемелері де болған жоқ. Бұл сол кездегі республикамыздың сырт­қы саяси қызметінің, дәлірегі заманауи дәс­түрінің тым қарабайыр болғанын көр­сетеді.

Алғашқы кезде дипломатиялық бай­ланыстарға қатысты шетелдік құжаттар, озық тәжірибелер зерделеніп, аз уақыт­тың көлемінде салаға қатысты заң­на­малық құжаттар дайындалды. Солар­дың ең негізгілеріне тоқталайын. Елба­сының Жарлығымен 1992 жылы 2 шіл­деде «Қазақстан Республикасы Сырт­­қы істер министрлігі туралы», «Қа­­зақ­стан Республикасы елшілігі туралы», «Қа­зақстан Республикасының Төтенше және өкілетті өкілінің негізгі міндеттері мен құқықтары туралы» ере­желер бе­кі­тілді. 1993 жылға дейін бұрынғы Қа­зақ КСР-інің заңдарына қо­сымша то­лық­тырулар мен өзгерістер енгізіп отыр­дық.

Осы қарсаңда сыртқы саясатымыздың Тұжырымдамасы жасалды. Мамандардың жетіспеушілігін шешуге, мемлекетіміздің кәсіби дипломатиясын құруға Елбасы баса назар аударғандықтан, түйінді мә­селелер шешімін таба бастады. Ол кезде елімізде дипломаттар даярлайтын бірде-бір оқу орны жоқ еді. Тұңғыш Пре­зидентіміз КСРО Сыртқы істер ми­нис­трлігінде, оның шетелдердегі өкіл­діктерінде қызмет еткен өз азамат­тары­мызды, сондай-ақ бұрынғы Қазақ КСР Сыртқы істер министрлігі қыз­мет­керлерін ортақ іске жұмылдыру жө­нінде ұйғарымға келді арнайы ше­шім қабылдады. Тіпті партия-кеңес қыз­метінде болған тәжірибелі отандастарымызды да осы салаға тарту қажеттігі айтылды. Мемлекет басшысының осы шешімдері нәтижесінде тәжірибелі дип­ломаттар өз еліне қызмет етуге мүм­кін­дік алды. Ми­нистрлікке мамандар қабылдау үшін Сыртқы істер министрінің бірінші орынбасары Сәлім Құрманғожин жетекшілік еткен қабылдау комиссиясы жасақталды. Осы комиссияның мамандарды іріктеуі нәтижесінде жүздеген адам жұмысқа алынды. Оларды Пәкістан, Үндістан, Қытай, Иран және Еуропа елдерінің Сыртқы істер министрлерімен келіссөз жүргізіп, сол елдерге үш айға оқуға жі­бердік. Олар оқып келгеннен кейін сырт­қы саясаттың қызметі өрістей түсті. Ми­нистрліктің департаменттері құрылып, негізгі құрылым жасақталды. Айта кетейін, тәуелсіздіктің алғашқы екі жылында сырт елдерде 17 елшілік ашылды. Оларға мамандардың азды­ғынан тәжірибелі тұлғалар, мемлекет, қоғам қайраткерлері, ғалымдар жі­берілді. Осылайша сірескен сең – ал­ғашқы міндеттер еңсеріліп, сыртқы сая­саттағы жолымыз ашылды, отандық дип­ломатиялық қызмет өз арнасын тап­ты. Міне, осының бар­лығы тұңғыш Пре­зиденттің тікелей бақылауымен, қол­дауымен, араласуы­мен жүзеге асырылды. Сондықтан мен Елбасын Қазақстанның Бас дипломаты деп санаймын.

– Еліміздің БҰҰ сынды беделді халық­аралық ұйымдарға мүшелікке өтуі тарихымызға алтын әріппен жа­зыл­ған ірі оқиғалар екені сөзсіз. Қазақ­станның аталған ұйымға қабыл­данар алдында дайындық қалай жүрді?

– Ең алдымен БҰҰ мен Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйы­мына (ЕҚЫҰ) кіру қажет болды. Со­дан 1991 жылдың желтоқсан айы­ның екінші жартысында Нұрсұлтан Назарбаев БҰҰ-ның Бас хатшысына хат жазды. Желтоқсанның аяғында Қа­зақстанның БҰҰ-ға мүше болып қабылдануы туралы Елбасымыз қол қойған өтініш Бас хатшыға табысталды. Ал 1992 жылдың 23 қаңтарында БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі өз отырысында Бас Ассамблеяға Қазақстанды БҰҰ-ның мүшелігіне қабылдауды ұсынып, нәтижесінде, 1992 жылдың 2 наурызында БҰҰ Бас Ассамблеясының 46-сессиясы Қазақстанды Ұйымға мүшелікке қабылдады. Сөйтіп ұйымға мүше мем­лекеттердің тулары тігілген алаңда Байрағымыз желбіреді.

Еліміздің халықаралық ауқымдағы баста­малары мен аймақтық және жаһан­дық қауіпсіздікке қатер төндірген түрлі кикілжіңдерді реттеудегі қызметі адамзат­тың көз алдында. Олардың барлығы Қазақ­станның сыртқы саясаттағы жемісті қадамдарын айқын сипаттайды. Сондай-ақ бұл бағыттағы табыстарымыз еліміздің өркениет төріндегі орнын белгілеп, аса беделді халықаралық ұйымдардың жұмы­сына белсене қатысуға жол ашты.

Кейін Қазақстанның халықаралық жа­сампаз бастамалары БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 2017-2018 жылдардағы тұ­рақты емес мүшесі болуына жол ашты. Елбасы Қауіпсіздік Кеңесіне арнаған саяси Үндеуі жарияланып, онда әлемдік қауіпсіздікке қатысты еліміздің жеті басымдығы атап көрсетілді. Бұл арада біздің еліміздің Қа­уіпс­іздік Кеңесінің мүшелігіне Орталық Азия елдерінің ішінде бірінші болып сайланғанын, Кеңеске 2018 жылғы қаңтар айында төрағалық еткенін ерекше атап өтуіміз керек. Мұның барлығы Елбасының қажырлы еңбегінің, жоғары беделінің, қазақ диломатиясының жүйелі, сауатты іс-қимылының арқасында мүмкін болғанын ұмытпауымыз керек.

Еліміздің тұрақтылығы мен орнықты дамуы да халықаралық қоғамдастықтағы беделіміздің шарықтап өсуіне көп әсерін ти­гізгенін атап өткен жөн. Өйткені елдегі тұрақ­тылық, сауатты жүргізілген сыртқы саясат еліміз­дің экономикалық дамуына, сырт елдерден компаниялардың, қаржысы мол инвес­торлардың көптеп келуіне кеңінен жол ашты.

Елбасының елі үшін халықаралық ауқым­да асқан жауапкершілікпен жүзеге асырған маңызды ісі – барлық көршілес мемлекеттермен шекараны нақтылап, заң­дастыруы. Кезінде әлем бойынша аума­ғы жөнінен тоғызыншы орын алатын еліміздің көрші елдермен шекараларының нақтыланбаған тұстары халықаралық қоғам­дастықты біршама алаңдатқан-ды. Бұл заңды түрде белгіленбеген ше­караларды алдағы уақытта бітіспес жанжалдың көзі болады деп сәуегейлік жасағандар да кездес­кен. Қуанышымызға қарай барлық көр­шілерімізбен шекарамызды реттеп алдық. Бұл да Елбасының ерен еңбегінің жемісі.

– Шетелдік әріптестерімен кез­десу­лерінде, халықаралық беделді жиын­дарға қатысу барысында Ел­басының қандай қа­сиеттерін байқадыңыз?

– Елбасы тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында ел мүддесін арқалап, халқының жағдайын көтеру мақсатында шетелдерге сапарлай бастады. Ұмытпасам, тә­уел­сіздіктің алғашқы екі жылында тұң­ғыш Президентіміз 19 елге ресми сапармен барса, 11 халықаралық басқосуға қа­тысты. Осындай жоғары деңгейлі кездесу­лерде Елбасы өзін байсалды ұстауымен, шешендігімен, қаралып жатқан кез келген мәселені терең білетінімен, жан-жақ­тылығымен ерекшеленетін. Әр сөзінен халқын шын сүйетіні, ел үшін неге болса да баратыны айқын сезіліп тұратын. Нұрсұлтан Әбішұлы қандай шешім қа­былдаса да, қандай саяси қадам жасаса да бірінші кезекте халқының пікірімен, тілегімен санаспай әрекет еткен емес. Кездесулер өтетін аудиторияларға өз үйіне енгендей кіріп, сұхбаттасушыларын баурап алатын. Талайларды мысы басып кететін. Кіммен сөйлессе де бұрыннан таныс адамымен әңгімелесіп отырғандай әсерде қалдыратын. Талай президент Елбасының жеке адами қасиетін жоғары бағалады. Көптеген мемлекет басшы­лары Нұрсұлтан Әбішұлымен бір сөй­лескеннен-ақ оны дос санап, сыйлап, ба­рынша құрметін көрсетіп қалуға тырысып жататын. Арадағы аз-кем әңгіме жолдастыққа жалғасып жүре беретін. Қазақстанның тұңғыш Президентінің бар­лық шетелдік әріптесімен жеке дос­тық қарым-қатынасы еліміздің дамуына, әлемдік аренадағы беделінің өсуіне аз ықпалын тигізген жоқ.

Реті келгенде айта кетейін, Елбасы туралы жүрек жарды лебіздерін білдірген ірі тұлғалар, мемлекеттер басшылары өте көп. Олардың осылайша өз ықы­ластарын білдіруі – Елбасының адами жеке қасиеттері мен көшбасшылық қарымын әділ бағалауы әрі арадағы достық қатынастарының белгісі деп түсінемін. Мәселен, Ұлыбританияның 71-ші премьер-министрі, заманының ірі тұлғасы болған Маргарет Тэтчер кезінде: «Қазір жаһандық саясатта 5-6 ірі және ықпалды саясаткер бар. Со­лардың бірі – Нұрсұлтан Назарбаев. Мен оған сенемін және оның барлық баста­мала­рын қолдаймын», деген сөзін әлем біледі. БҰҰ-ның 1997-2006 жылдар аралығында Бас хатшысы болған Кофи Аннанның: «Қазақстан – өзге де ТМД елдерімен салыстырғанда ерекше мемлекет. Онда тұрақтылық, бейбітшілік және экономикалық өсім бар. 1991 жылы Президент Назарбаевтың бастамасымен, Қазақстан өз еркімен ядролық қарудан бас тартқанда, біз Назар­баевтың осы бір бастамасына қай­ран қалған болатынбыз. Өйткені БҰҰ әлем елдерін ядролық қарудан бас тартуға үндеп келе жатқанына 60 жылдан асты. Бірақ нәтиже жоқ еді. Мұның бәрі Президент Назарбаевтың еңбегі», деген болатын. Ал Сингапурдың бірінші премьер-министрі Ли Куан Ю біздің Елбасымызға арнап айтқан: «Президент Назарбаев — кеңестік саясаттағы жарық жұлдыз, түрлі республикалар арасындағы ірі тұлға. Қазақстан лидері – белгілі деңгейде қатал, тәжірибелі, жедел шешім қабылдай алатын адам. Одақтың басқа республикаларының өзі мойындаған жылы шырайлы, талантты және табанды басшы. Назарбаев республиканы басқарып тұрғанда, Қазақстанның табыстарға жету мүмкіндігі анағұрлым мол болады», деген сөзін қалай осы жерде келтірмейін. Мұндай мысалдар өте көп.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Нұрсұлтан Әбішұлының жанында жүріп талай жиынға қатыстым. Сол кездерде Елбасымен кездескен, келіссөздер жүргізген немесе биік мінбелерден сөй­леген сөзін тыңдаған үкіметтер басшыларынан, дипломаттардан, халықаралық ұйымдар жетекшілерінен, басқа да ірі тұл­ғалардан: «Президент Назарбаев алысқа баратын тұлға екен, елін өрге бас­тайтын азамат екен. Назарбаевтай басшысы бар Қазақстан неткен бақытты!» деген мазмұндағы жылы сөздерді талай естідім. Еліңнің басшысы туралы адалдықпен, шын пейілмен айтылған осындай сөздерді естігенде ерекше күйге бөленіп, айналаға мақтаныш сезіммен қараған сәттерім бүгінгі күндей есімде. Иә, олар қателескен жоқ. Шын мәнінде Нұрсұлтан Назарбаев елін өрге сүйреді, өзін де, Отанын да әлемге танытты, халқының бағы болды.

– Елбасының жаһандық бастамалары, бірнеше халықаралық және ай­мақтық ұйымдарды құруға ұйытқы болуы, әлемдік деңгейдегі саммиттерді ұйым­дастыруы, жанжалдасқан тарап­тар­ды бітімге шақырып, татулас­тыр­ға­ны жөнінде де айтпай кетуге болмас...

– Елбасының әлемдік бастамалары өте көп. Оның барлығын бір сұхбаттың шеңберінде айтып тауысу қиын. Десек те олардың бірқатарын сөз етейін. Бұл тақырыпта сөз қозғалғанда бірінші кезекте Елбасының өз Жарлығымен Семей полигонын жапқанын айтар едім. Бұл батыл қадам әлем алдында Қазақстанның биік амбиция­сын және Назарбаевтың алысты көре білетін ерекше қабілетін көрсетті. Содан кейін оның жігерлі саясатының арқасында 1991 жылы әлеуеті бойынша жаһанда төртінші орында тұрған ядролық қарудан өз еркімізбен бас тартуымыз бұрын тарихта болмаған батыл қадам болды. Нұрсұлтан Әбішұлы мұның барлығын ақылмен шешті. Ядролық клубқа мүше алпауыттардың елімізге ешқандай қауіп төндірмейтіні жөніндегі уәдесін алып, оны халықаралық құжатпен бекіттіріп алды. Қазақстанның бұл қадамы АҚШ, Ресей, Қытай, Ұлыбритания және Франция сынды елдердің ядролық сынақ­тарға мораторий жариялауына түрткі болды.

29 тамыз БҰҰ тарапынан Ядролық сы­нақтарға қарсы іс-қимылдың халықаралық күні деп жариялануы Қазақстанның ядро­лық қарусыздану және ядролық қаруды таратпау мәселесіндегі рөлінің мойындалуы деп білеміз. Елбасының «Әлем. XXI ғасыр» манифесінде ядролық қарумен қатар қырып-жоятын қарудың басқа да түрлеріне, оның ішінде БҰҰ-да жаппай қырып-жоятын қаруды жасау және оны жетілдіруге арналған ғылыми жаңалықтарды есепке алу реестрі арқылы тыйым салуды ұсынғаны да әлем назарын аударды. Қазіргі таңда халықаралық қоғамдастық Қазақстанды ядролық қаруды таратпау ісінің жаһандық көш­басшысы деп мойындайды. АҚШ-тың 44-ші президенті Барак Обаманың кезінде: «Назарбаев ядролық қаруларды таратпау мәселелерінде әлемдегі үлгілі көшбасшылардың бірі болып табылады. Қазақстан ядролық қарудан бас тартып, қауіпсіздік пен экономикалық өркендеуге қол жеткізуде үлгі бола алады. Бұл қадам Қазақстанды өңірдегі тұрақты елдердің біріне айналдыруға мүмкіндік берді» деген сөзі тегіннен-тегін айтылмаса керек. Сондай-ақ  Елбасының әлемді 2045 жылға қарай, яғни БҰҰ-ның 100-жылдық мерейтойына орай ядролық қарусыз әлем құруға шақыруы, «бір+бір» формуласы бо­йын­ша БҰҰ-ның бітім­гершілік күш-жігерінің қорын құруды ұсын­ды. Мұнда әрбір мемлекет оған өзінің қорғаныс бюджетінен бір пайыз бөліп, жыл сайын оны бір пайызға ұлғайтып отыруы көзделеді.

Елбасының бастамасымен бірқатар халықаралық және аймақтық ұйымдар құрылды. Мәселен, 1992 жылы Нұрсұлтан Назарбаев БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-ші сессиясында Азиядағы өзара ық­­палдастық және сенім шаралары жө­­ніндегі кеңес шақыру бастамасын ұсынды. Ол БҰҰ-ға мүше көптеген мем­лекеттер тарапынан қол­дау тапты. Осы­лайша біздің еліміз Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздікті ны­ғайтуға үлес қосты. Бұл Кеңес қазір ЕҚЫҰ-ның азиялық үлгісіне айналып келеді.

Сондай-ақ Елбасы бастамасымен ШЫҰ, Түркі Кеңесі, ЕАЭО сынды бү­гінде үлкен беделге ие ұйымдар құ­­­рылды. Мәселен, ШЫҰ-ның өрісі кеңейіп, кейінгі жылдары мүшелікке Үндіс­­тан мен Пәкістанның енуі аталған бастаманың өміршеңдігін анық аңғартты. Сол сияқты, Қазақстанның ЕҚЫҰ, ИЫҰ секілді әлемдік ықпалды ұйымдарға төрағалық етуі, олардың саммиттерінің елордада өтуі дүйім дүниенің Қазақстанға деген сенімін көрсетті әрі еліміздің ке­лісім алаңына айналғанын айқындады.

Тағы бір ерекше атап өтер жайт, елордамызда ЭКСПО-2017 халықаралық көр­месінің ұйымдастырылуы. Әлем назарын бір жылға жуық өзіне аударған бұл айтулы жиын ел мәртебесін көтеріп, Қазақ­станымызды күллі әлемге жаңа қырынан таныта түсті.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бас­тап Қазақстан жаһандық қауіпсіздікке қатер төндіретін кикілжіңдерді реттеу­ге күш салып келеді. Мәселен, АҚШ-тың 44-ші президенті Барак Обаманың 2014 жылы Қазақстан басшысына бірнеше рет телефон соғып, АҚШ-Ресей қарым-қатынасының реттелуіне ықпал етуін өтінгенін, Украинаның оң­түстік-шығысындағы жағдайға байланысты сан мәрте хабарласып, Нұрсұлтан Әбішұлына ондағы түйткілдерді реттеуге үлес қо­суын сұрағанын білеміз. Елбасының ре­сейлік бомбалаушы ұшақтың атып түсі­рілуіне қатысты орын алған Түркия-Ресей жанжалының ушықпай басылуына сіңірген еңбегі де талайдың есінде болар. Сирия дағдарысына қатысты келіссөздерді жүргізуге елордамыздың таң­далуын да қатысушы тараптардың Қазақстан Прези­дентінің бітімгерлік қызметіне арқа сүйегені деп ұғуға болады. Бейтарап қазақ жерінде өткен «Астана процесі» Сирия дағдарысын же­ңілдетуге аз септігін тигізген жоқ.

– Елордамыздың елдігімізді ең­селен­дірудегі рөлі жөнінде не айтасыз?

– Елбасымыздың астананы Арқа төсіне көшіру жөніндегі идеясын алғаш естігендердің әрі оны қолдағандардың бірі болғанымды мақтан етемін. Қандай істі болсын ізгі ниетпен бастасаң оның соңы жақсылыққа ұласады. Десек те, істі ыстық ықыласпен бастау бар да, оны әрі қарай баянды етіп жүргізу бар. Нұрсұлтан Әбішұлы астананы Арқаға орнықтыруда барлығын есеппен жүргізді. Ақырында барлық қиындықты жеңіп шықты. Бұл жеңісті – қазақ халқының жеңісі деп білемін. Астананы ауыстырудағы мүдде ұлттық мүддемен, ел қауіпсіздігімен, ел болашағымен сәтті үйлесіп жатқанын кезінде қарсы болғандар енді-енді түсініп жатыр деп ойлаймын.

Бүгінде елордамыз Нұр-Сұлтан деп аталады. Жаңа астанамыздың авторы, негізін қалаушы – Нұрсұлтан Назарбаев. Олай болса, бас қаламыздың Нұр-Сұлтан аталуы әбден орынды. Қазіргі таңда Нұр-Сұлтан әлемдік деңгейдегі саяси-экономикалық, мәдени-рухани орталыққа айналды. Әсем қаламыз өркениеттердің үнқатысу алаңы, келісім мен татулықтың ұйытқысы болып отыр. Қазақ баласына керегі де осы емес пе!

Әңгімелескен

Ғабит ІСКЕНДЕРҰЛЫ,

«Egemen Qazaqstan»