Енжарлық елдік мәселеге айналды

Біздің елде де құлықсыз жас­тардың саны артпаса, кемімей тұр. Осы орайда жастардың әлеу­мет­тенуіне мемлекеттік бағдар­ламалардың әсері қандай, жастар орталықтарының жұмысын дұрыс жолға қою арқылы бұл санаттағы жастардың санын қысқарту мүм­кін бе деген сұраққа жауап іздеп көрген едік.

Соңғы жылдары құлықсыз жас­тардың қоғамдағы үлесінің артуы мемлекеттік, тіпті әлемдік мәселе деңгейіне көтеріліп, қызу талқыланатын тақырыптың біріне айналды. Тіпті Дүниежүзілік банк­­тің осы саладағы зерттеулері NEET санатындағы жастардың жалпы халық санындағы үлесі ұлттық экономикалардың дамуы­на, сондай-ақ әлемдік еңбек нарығына да елеулі әсер ететінін аңғартып отыр. Қалай дегенде де, білім алу мен еңбек­тен қаш­­қақ­тайтын азаматтар түрлі әлеу­­меттік және қоғамдық мәселе­лер­дің пайда болуына да әсер етеді.

Аталған топтың пайда болуы әр елдің экономикалық-әлеу­меттік және рухани дамуы­мен байланысты. Қазіргі уақытта жал­пы Еуропа елдерінде осы са­наттағы жастар жалпы халықтың 14,7%-ын құрайды. Бұл топтағы жастарды жұмыс пен оқуға ынта­ландыруға экономикасы озық мемлекеттердің де шамасы жетпей жүр. Мәселен, Ұлыбритания үкіметі NEET мәселесіне әлі күнге дейін ше­шім таппай әлек. Оны елдегі ескір­ген білім бе­ру жүйесімен және еңбек нары­ғындағы үлкен өзгерістермен байланыс­тырады.

Ал Күншығыс елінде NEET жастар­дың алдын алу мақсатында мектептерде оқушыларға оқу бітір­геннен кейін не істеу керек­тігін түсінуге мүмкіндік бере­тін, бағыт көрсететін арнайы бағ­дар­лама оқытылады. Сондай-ақ Токио университеттері студент­тердің әлеу­меттік дағдыларын дамытуға ықпал ететін кез келген жобаларды белсенді түрде қолдайды. Жапон қоғамы үшін NEET тақырыбының өзектілігі сон­шалық, құлықсыз жастар та­қырыбы заманауи жапон әде­­бие­тінде де қозғалып жүр. Жазушылар 15-34 жастағыларды негіз­гі аудитория ретінде белгі­леп, шы­ғар­маларын соларға негіз­деп жазады.

Мұхит асып, АҚШ және Ла­тын Аме­ри­касы елдерін қарар бол­сақ, NEET жас­тар мәселесі бұл аймақ­тарды да айналып өтпеген. Мұндай әлеуметтік құбылысты АҚШ-та «жертөле тұрғындары» деп атайды екен. Бұл топты негі­зінен оқу орындарын енді аяқ­та­ғандар құрайды. Осы орайда тағы бір мәселе көтеріледі. Оқу құ­­нының өсуі көптеген жасты жо­­ғары білімнен бас тартуға мәж­бүр етеді. Ал ол сәйкесінше әлеу­мет­тенудің сәтсіздігіне әкеліп соқ­тырады.

Бұл проблема Латын Амери­касы елде­рінде де өзекті. Өйткені Мексика зерттеулеріне зер сал­сақ, ел аумағында есірткі кар­тель­дерінің арбауына ең көп ұшы­райтын және есірткі саудасы мен оған қатысты қылмысқа баратын осы топтың өкілдері екен.

Көршілес Ресей жерінде NEET жас­та­рының үлесі 15-24 жас аралығын­дағы барлық жас­тардың шамамен 15%-ын құрайды. Жастардың NEET жағ­дайына түсу қаупі негізінен білім беру сапасының төмендігінен не тіпті білімнің жеткіліксіздігімен байла­ныс­ты. Үндістанда 15 жастан 24 жас­қа дейінгі ұлдардың 6,4%-ы NEET қатарында, ал осы жас тобын­дағы қыздардың үлесі 44,9%-ды құрай­ды. Үн­ді мәдениетінде өзін өзі асы­рай алатын, тәуелсіз қыз отба­сы­­ның ауырт­палығы саналады, сондықтан қаржылық тәуел­сіздікке қол жеткізбеу үшін оны жұмысқа жіберуден гөрі үйде ұс­тау қауіпсіз деп санайды.

Бұл проблема біздің елімізде бар. Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылғы халыққа Жолдауында жыл сайын мектеп түлектерінің 21 мыңға жуығы оқуға түсе алмайтындығын, кө­бі жұмыссыз қалатынын және со­ның салдарынан жастардың теріс бағытқа түсіп кету қаупі жоғарылайтынын айтып, оларды жұмыспен қамту мәселесіне ай­рықша көңіл бөлу қажеттілігін атап өткен болатын.

2019 жылғы ресми статисти­калық деректерге сәйкес, жалпы елдегі NEET жастардың үлесі 7,4 пайызды құрайды. Өңір­лердегі халық санының өзге­руі мен жұмыссыздық секілді әлеу­меттік ахуалға байланысты үлес көр­сеткіші түрленіп отырады. Аталған көр­сеткіштердің ең тө­менгі межелері Қарағанды, Түркіс­т­ан облыстарына тән екенін атап өткен жөн.

Түркістан облысындағы NEET жас­тар­дың үлесі 2019 жылдың көрсет­кіші бойынша, 10,7% құ­рап отыр. Бұл 2018 жылғы көр­сеткішпен салыстыр­ғанда 2,6%-ға төмендеген. Ал 2020 жыл­дың І жартыжылдығының ресми ста­тис­тикалық көрсеткіші облыс бо­йын­ша 6,7%-ды құрап, 31 201 жасқа теңестірілді.

Қазіргі уақытта осы көрсет­кішті ба­рынша төмендету және жастардың белсенділігін арттыру жолында мемле­кеттік бағдар­ламалар мен гранттар шеңберінде жастарды жұмыспен қамту шаралары қолға алынып, шағын және орта бизнесін бастауға көптеген мүмкіндік берілген. Атап айтар бол­сақ, «Бизнестің жол картасы – 2025» мемлекеттік бағдарламасы аясында жас кәсіп­керлер, 14 пен 28 жас аралығындағы жұмыссыз жастарға арналған 555 600 теңгені құрайтын қайтарымсыз негіздегі гранттар ұсынылуда.

Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті да­мытудың 2017-2021 жылдарға ар­налған «Еңбек» мем­лекеттік бағдарламасы шеңберінде 2020 жылы жұмыспен қамту шаралары аясында 29 жасқа дейінгі жас­тар қатарынан 30 639 адамға қолдау көрсетілу жоспарлануда. Бүгінгі күні нақты 13 198 адам жұмыспен қамту шараларына қатысты.

«Дипломмен – ауылға!» жобасы аясында 2020 жылдың I жар­тыжылдығында 422 маман жұмысқа орналасты. Олардың 285-і білім беру, 100-і денсаулық сақ­­тау, 57-сі агроөнеркәсіптік ке­шен, 10-ы спорт, бесеуі мәде­ниет, алтауы әлеу­мет­тік қамсыз­дан­­дыру саласы бойын­ша қызмет етіп жүр.

«Жасыл ел» еңбек жасақтары бағдар­ламасы бойынша 2020 жы­лы мамыр-маусым айларынан бастап қараша айына дейін 1 275 жұмыс орнынан тұра­тын еңбек мау­сымы басталады. Қазір төтенше жағдайға байланысты жұмыс жос­пары кешігуде. Осы жоба аясында жүргізілген талдауларға сәйкес, Түркістан облысында «Жа­сыл ел» еңбек жасақтары бағдар­ламасының өңірге жыл сайынғы бөлінетін лимит санын 1 275-тен 1 500-ге арт­тыру жолға қойылып отыр.

Қазіргі таңда пробация есебін­дегі жастар мәдени-руха­ни, спорттық шара­ларға, үйірме­лер­ге тұрақты қатыс­тыры­лып, қадағалануда және NEET жас­тар арасында «Келеңсіз жағ­дай­лар мен жат қылықтардың, деструктивті мінез-құлықты (құ­қық бұзушылық) алдын алуға ба­ғытталған психологиялық ағар­ту жұмыстары» тақырыбында 83 кездесу және мотивациялық семинар-тренингтер ұйымдастырылып, бүгінге дейін 752 жаспен жұмыс жүргізілді.

Сонымен қатар жастардың бос уақытын тиімді пайдалану мақ­сатында «Жас кәсіпкер», «Көш­басшылық мектебі» тақырып­тарында оқыту тре­нингтері мен үйірмелер жүргі­зілуде. Бұл іс-шаралар легі жастардың бизнесті басқа­руға, жеке бизнес-жоспарын дайындауға, өз кәсібін ашу­ға, дұрыс әлеуметтенуіне ба­ғыт­талуда. Атқарылып жатқан осы жұ­мыс­тар NEET жастардың қа­та­рын азайтады деген сеніміміз бар.

Жастар орталықтары мен ұйым­­дары ең алдымен осы санат­тағы жастармен жұмысты көбей­туге маңыз беруі керек. Жас­тармен жұмыс істейтін бірлес­тіктерде креативті көзқа­рас­тың бол­мауы жастардың жауапсыз және деструктивті ағымдарға тү­суіне алып келеді. Жастар ор­та­лықтарына деген сенім аза­маттарымыздың, әсіресе жас­тар­дың жетілуіне ықпал етуі керек. Жастар қозғалыстарының барлық іс-шаралары тек белгі үшін ғана емес, мақсатты сипатта болуы өте маңызды.