Бокс әлеміне өзіндік мәнерімен құбылыс болып келген Аркадий Топаевтай талантты былғары қолғап шеберінің спорттық тағдыры тамаша жеңістер мен тосын оқиғаларға толы болды. «Топаев» десе, бокссүйер қауымның күні бүгінге дейін елең ете қалатыны да содан болса керек. «Бокстағы басты мақсатыма жетпеген шығармын. Бірақ менің спорттық тағдырыма деген өкпем жоқ. Мен өзімді білікті бапкерге жолығып, бокс тарихында өзіндік қолтаңба қалдырған боксшының бірі ретінде санаймын», дейді КСРО-ның үш дүркін чемпионы, Азия чемпионатының жеңімпазы, Әлем кубогының иегері Аркадий Топаев.
– Аркадий, боксшы болу бала кезіңіздегі арман ба еді? Жалпы, боксты таңдауыңызға не себеп болды?
– Мен бұған былайша жауап берер едім: мені боксқа алып келген 1980 жылғы Мәскеу Олимпиадасындағы Серік Қонақбаевтың өнері еді. Ол кезде ауылда төрт-бес үйде ғана «Весна» деген ақ-қара түсті теледидар болатын. Сол темір жәшікке телміріп, Серік ағамыздың жекпе-жектерін жүрегіміз тулай отырып тамашалағанымыз есімде. Бойымдағы бокс өнеріне деген сүйіспеншілік сол кезде пайда болды деп сеніммен айта аламын. Оның үстіне, дәл сол кездері ауылымыздағы мектепке Серғазы Бәкеев деген жас мұғалім келіп, бокс секциясын ашқан болатын. Сол үйірмеге алғашқылардың бірі болып жазылған мен едім. Бокстың әліпбиімен танысқаннан кейін, 1984 жылы Серғазы ағамыз мені Қарағандыға, Әлия Молдағұлова атындағы спорт мектебіне алып келіп, Қанат Жақсыбаевтай білікті бапкерге табыстаған болатын. Міне, менің боксқа келуімнің қысқаша тарихы осындай...
– Демек, сіздің бойыңыздағы боксқа деген икемділік бала кезіңізде байқалған ғой...
– Расын айтқанда, бала кезімде тентек болдым. Мектепте, далада көп нәрсені бүлдіріп жүрдім. Төбелеске жақын болатынмын. Ал егер, шындап келсем, арғы атам Матақ деген кісі өңірге аты мәшһүр, батыр болған адам екен. Кенжеби деген атам да Арқадағы атақты билердің бірі болыпты.
– Бокстағы ең алғашқы қол жеткізген табысыңыз есіңізде ме?
– 1984 жылдың жазында Петропавл қаласында өткен Қазақстан чемпионатына қатыстым. Сол жарыста бес кездесу өткізіп, оның төртеуінде айқын жеңіске жетіп, чемпион атандым. Менің жеңісті жолым осы Қызылжар қаласынан бастау алған еді.
– Үлкен спортта жүрген кезіңізде өзіңізді жолы болғыш боксшы ретінде сезіндіңіз бе? Жалпы, фортуна дегеннің спортшы үшін қаншалықты маңызы бар?
– Әлбетте, сәттілік, фортуна дегеніңіздің спортшының өмірінде айтарлықтай рөл ойнайтыны рас. Бір ғана жеребе мәселесін алсаңыз да көп жайтқа қанығасыз. Сондықтан да бұған атүсті қарауға болмайды. Жалпы, әр спортшының маңдайға жазылған тағдыры бар. Одан қашып құтыла алмайсың. Ал өз басыма келсем, үлкен спорттағы тағдырыма өкінбеймін.
– Шаршы алаңда өнер көрсетіп жүрген кезіңізде ел ішіндегі басты қарсыластарыңыз кімдер болды?
– Қанат Шағатаев пен Василий Жиров еді. Қанат өте мықты боксшы болды. Екеуміз рингте төрт рет қолғап түйістірдік. Соның бәрінде де мен басым түсіп жүрдім.
– Василий Жировты нокаутқа түсіргеніңіз рас па?
– Иә. Жаттығу кезіндегі спарринг жекпе-жегі болатын. Бастан тиген соққыдан кейін Вася 12 секундтай «ұйықтап» жатты...
– Жалпы, Аркадий Топаев қандай мәнердегі боксшы еді?
– Менің рингтегі басты тактикам – алдап ұру болатын. Бірінші раундта қарсыласымның әлсіз тұстарын іздейтінмін. Жекпе-жек кезінде ол шіркін көзге бірден түсетін. Сонан кейін «Қасқырды аяғы асырайды» деген мәтелді сәл өзгертіп айтар болсақ, боксшыны да аяғы асырайды. Яғни шаршы алаңда боксшының аяғы жеңіл болып, лыпып тұруы керек. Менің қолайыма осындай бокс жағатын.
– Қазіргі бокстың тілімен айтқанда, сіз панчер болдыңыз ба?
– Өзімнің спорттық карьерамда нокаутты көп жасағаным рас.
– Өзіңіздің нокаутқа түскен кезіңіз болды ма?
– Ондайдан құдай сақтады. Ал нокдаун алған кезім болды. Рингте мұндай жағдайды бастан кешпейтін боксшы болмайды.
– Енді 1992 жылғы Барселона Олимпиадасындағы алғашқы және соңғы жекпе-жегіңізді еске алсақ...
– Барселона Олимпиадасының алдында Сергей Самойлов, атақты Исраел Акопкохянды жеңдім. Ал Олимпиададағы алғашқы жекпе-жегімде кубалық боксшы, әлем чемпионы Хуан Карлос Лемусқа тап болдым. Ол мені төрешінің «Тоқта!» деген командасынан кейін ұрды. Шынын айтқанда, осы соққыдан кейін өз-өзіме келе алмадым. Сол жекпе-жекте жеңгенде, жүлдегерлер қатарында болатыным анық еді...
– Сол соққыны алғаннан кейін жекпе-жек біткенше ес-түссіз жүріп, автоматты түрде жұдырықтаса беріпсіз. Сол рас па?
– Соққының өте жойқын болғаны рас. Сонда бір ғана ой – қаншама қазақ қарап отыр, құлап қалмау керек деген ой санамды аяусыз осқылаған еді! Намыстың күшімен жекпе-жектің соңына дейін айқасып шыққаным да содан деп ойлаймын.
Негізі, заң бойынша ережені өрескел бұзғаны үшін кубалық боксшы жарыстан шеттетілуі керек еді. Бірақ ол кезде КСРО ыдырап, оның орнында пайда болған ТМД-мен ешкім есептеспейтін заман болды. Сөзіңді сөйлейтін адам болмаған соң, бұл жағдай жабулы қазан жабулы күйінде қала берген болатын.
– Бүгінгі күнде әлемдік деңгейдегі додаларда топ жарған спортшыларымыз мол сый-сияпаттан кенде болмайды. Сіз өз заманыңызға сай мұндай қошемет-құрметті көрдіңіз бе?
– Тәубе деу керек, осы спорттың арқасында қаладан үй алдым. 1992 жылы Олимпиадаға барар алдында сол кездегі облыс әкімі Петр Нефедов пен Қарағандыдағы Совет ауданының әкімі болған Серік Әшляев ағамыздың көмегімен үш бөлмелі пәтерге ие болдым.
– Кәсіби боксқа талай мәрте шақырту алыпсыз. Оған не себепті ауыспадыңыз?
– 1994 жылы Әлем кубогын жеңіп алғаннан кейін Америкадан кәсіби бокстың промоутерлері бірнеше рет телефон шалып, келісімшарт ұсынды. Бірақ ол кезде мен 1996 жылғы Олимпиаданы күтіп жүргенмін. Төрт жыл тынбай тер төгіп, Атланта Олимпиадасының қарсаңында нағыз спорттық бабыма енген болатынмын. Сол кездегі әлемдік рейтингтегі мықты деген боксшыларды жеңіп, ТМД бойынша бірінші нөмірлі болып тұрғанмын. Бірақ амал қанша, тура Олимпиаданың алдында ауырып қалдым...
– Осы жайында неше түрлі қаңқу сөз бар. Анық-қанығын айтпайсыз ба?
– Бұл жерде әңгіме деген көп. Оны қазір бықсытып жатудың қажеті де жоқ деп ойлаймын. Бұйрық болмаған соң Олимпиадаға жол түспеді. Тағдыр деген осы шығар...
– Аркадий, үлкен спортта «Жақсы спортшыдан жақсы бапкер шықпайды» деген ұғым бар... Осыны сіз бұрынғы боксшы, бүгінгі бапкер ретінде жоққа шығара аласыз ба?
– Спортта жүрген кезде көп нәрсені бапкердің айтқанымен істейсің. Ал бапкерлік қызметтің қамытын кигенде бәрі де керісінше. Яғни бұл жерде шешімді өзің қабылдап, жауапкершілікті де өз мойныңа аласың. Одан бөлек, бапкерлер ұжымымен, айналаңдағы көптеген адамдармен тіл табыса жұмыс істеуің керек. Қысқаша айтқанда, спортшы болу мен бапкерлік қызметтің айырмашылығы жер мен көктей. Спортта ұзақ уақыт жүріп, әлемдік биік деңгейде өнер көрсеткен спортшы кейін бапкер болғанында, өзінің бар білгенін шәкіртіне беруге міндетті. Меніңше, бапкерлік қызметке жүрегінің қалауымен келген спортшыдан жақсы бапкер шығады деп ойлаймын.
– Бапкерлік қызметке келуіңізге не түрткі болды?
– Бұл салаға келуіме себепші болған адам – өзімнің жеке бапкерім Қанат Қамайұлы Жақсыбаев.
Жасыратыны жоқ, үлкен спортпен қоштасқаннан кейінгі уақытта мен үшін жұмысқа орналасу оңайға түспеді. Жұмыс сұрап барған кездерімде сол кезде облыстың спортын басқарып отырған кісілер түрлі сылтау айтып, сыпайы шығарып салып жүрді. Сөйтіп жүргенде, 2005 жылы жаттықтырушым Қанат Жақсыбаев шетелге бапкерлік қызметке кететін болып, өзінің орнын маған ұсынды. Басында бас тартқаныммен, Қанат аға тақымдап қоймады. Содан Әлия Молдағұлова атындағы спорт интернатына жұмысқа тұру бақыты бұйырған еді.
Бапкерім Қанат Қамайұлының сол кездегі айтқан сөздері әлі есімде. «Аркадий, – деген болатын ол кісі, – сен кезінде елге танымал спортшы болдың, тәжірибең де жеткілікті. Ендігі сенің міндетің – өз білгеніңді ортаға салып, боксты өнер деп таныған өрендерді тәрбиелеу. Егер осы үдеден шыға білсең – өмірде өкінбейсің».
– Үлкен спортта жүрген кезіңізде қандай боксшыны үлгі тұттыңыз? Ал бапкерлік қызметте кімге ұқсағыңыз келеді?
– Бұл әңгіме талай жазылып, айтылған да, қазір де айтамын: менің үлгі тұтқан боксшым – Серік Қонақбаев. Интернетті ашып, бұл кісінің кезіндегі жекпе-жектерін әлі күнге дейін демімді ішіме тартып, қызыға тамашалаймын. Қарай бергім келеді, көзім тоймайды. Бір сөзбен айтқанда, Серік ағамыз қазақтың батыры ғой!
Ал бапкерлік қызметте өзімнің жаттықтырушым Қанат Жақсыбаевты үлгі тұтамын. Сол кісінің жолын берсе, мен өмірде өзімді бағы жанған бапкер ретінде санар едім.
Осы орайда Қарағанды облысының спортына Темірхан Абылаев сынды жаңа басшы келгелі спортшылар мен бапкерлерге жақсы жағдай жасалып жатқанын айтқым келеді. Жетекші спортшылардың стипендиясы мен жаттықтырушылардың еңбекақысы көтерілді. Ал біздің Әлия Молдағұлова атындағы спорт мектеп-интернаты колледжге айналып, өрісін кеңітті. Осы шаруаның басы-қасында жүрген басшымыз Ерден Халилиннің біліктілігі мен ұйымдастырушылық қабілетін атап өткеннің де артықтығы жоқ деп ойлаймын.
– Бапкер ретіндегі басты мақсатыңыз қандай?
– Бір ғана мақсат бар, ол – Олимпиада чемпионын даярлап шығару. Біздің мектепте 60-тан астам бала бокспен айналысады. Мұның бәрінен Олимпиада чемпионын шығарам деу бос әңгіме, әрине. Алайда осылардың арасынан бір-екеуі Серік Сәпиев сияқты олимптің шыңын бағындырып жатса, біз үшін бұл үлкен мәртебе болар еді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Қайрат ӘБІЛДА,
«Egemen Qazaqstan»
ҚАРАҒАНДЫ