Silkway халықаралық университетіндегі түркологиялық зерттеулер: мақсат-міндеттері мен нәтижелері

Silkway халықаралық университетінің басшылығы университеттің алғашқы ректоры болып, оқу орнының қалыптасып дамуына еңбек сіңірген түрколог-ғалымның есімін білім алушы жастарға үлгі ету мақсатында арнайы «Профессор М.Оразов кабинетін» ашып, жыл сайын білім беру мен түрко­логия­ның өзекті мәселелеріне арналған дәстүрлі «Оразов оқулары»  халық­ара­лық ғылыми-тәжірибелік конференциясын өткізіп келеді. Кейінгі жылдары бұл конференцияға қатысушы шетелдік ға­лымдардың да саны арта түсуде. Осындай ғылыми бас­қосуларда ғалымдар өзара пікір алмасып, ой бөліседі, түркология ғылымының жет­кен жетістіктері мен келелі мәселелері тура­лы ойларын ортаға салады.

Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» және «Ұлы дала­ның жеті қыры» бағдарламалық ма­қа­лаларындағы түркология ғылымының ал­дына қойылған міндеттер бүгінде жалпы түркі елдерінің тарихын, тілі мен әде­бие­тін, түркі дүниесінің әлемдік өрке­ниет­тегі орнын анықтаудағы ғылыми бағ­дар­ламаға айналып отыр. Қазіргі жа­һан­­дану дәуірінде түркі халықтарының өзара ынтымақтастығының да артып отыр­­­ғаны белгілі. Осындай уақыт тала­бына сай университетімізде 2019 жылы құ­рылған «Түркология» ғылыми орта­лы­ғының негізгі мақсаты – түркі халық­та­рының дүниетанымы мен тарихына, тілі мен әдебиетіне, этнографиясына, түр­кі мәдениетінің сабақтастығына, өзара және өзге көршілес халықтармен интегра­ция­лану мәселелеріне қатысты жазба дерек­көз­дер мен далалық экспедиция материалдарына синхронды (қазіргі кезеңі) және диахронды (тарихи) тұрғыдан зерттеулер жүргізу, сондай-ақ түркология ғы­лымының қалыптасу кезеңдерінің тео­рия­лық-әдістемелік аспектілерін зерттеуге үлес қосу болатын.

Орталықтың негізгі міндеттеріне жоға­ры­да аталған деректемелерді жинақ­тап, жазба ескерткіштердің электронды базасын жасау; жинақталған материалдарды ғылыми тұрғыдан сараптау; жазба мұ­ра­лардың ғылыми басылымдарын жария­лау; оларға түрлі аспектілерде зерттеу жұмыс­та­рын жүргізу және нәтижелерін жариялау жатады.

Бұл саладағы зерттеу жұмыс­та­рын жүр­гізу үшін алдымен жазба ескерт­кіш­­­тердің түпнұсқа басылым­да­рының фак­симиле­лерінің, олар туралы зерт­теу­­лер­дің электронды қорын жасау керек болды. Қазір Түркология ғылыми орта­­лы­ғында Махмұт Қашғаридің «Ди­вани Лұғат ат-Түрк» еңбегінің түрік, ағыл­шын, қазақ, өзбек, ұйғыр, парсы, орыс тіл­де­рін­дегі жарияланымдары мен ол туралы зерт­теулердің, XIII-XIV ғасырдан жеткен «Кодекс Куманикус» ескерткішінің түпнұсқасынан бастап, латын (Геза Куун, 1880), неміс (Гренбек, Радлов), ағылшын (Дримба, Питер Голден), орыс (Гаркавец, Радлов), қазақ (Құрышжанов) тілдеріндегі басылымдары мен зерттеулердің, XIII-XV ғасырлардағы Мысыр мәмлүктері ескерткіштерінің, XVI-XVII ғасырлардағы армян жазулы қыпшақ ескерткіштерінің, Алтын Орда, Хорезм жазба ескерткіштерінің факсимилелері жинақталды. Қазақ тіл білімі тарихында Хорезм ескерткіштерінің тілі зерттеушілер назарынан тыс қалып келеді. Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында бір ізденушімізге Рабғузидің «Қысас ул-әнбия» ескерткішінің тілі туралы тақырып бекітіліп берілді.

Орталықтың басты мақсатының бірі  – тілдік кафедралардың оқытушы-профес­сор­лар құрамын, магистранттар мен докторанттарды тарта отырып, тіл тарихы туралы зерттеулер жүргізу болғандықтан, кешенді зерттеу тақырыбына Университет ғы­лыми кеңесінің шешімімен «Түркі жазба мұралары және олардың қазақ тілі мен әдебиетін зерттеудегі маңызы мен сабақ­тас­тығы» деген кешенді тақы­рып бекі­тілді. Екі ғылыми топ  «Түркі жазба мұра­ларымен қазақ тілінің сабақ­тас­тығы мәсе­лелері» және «Қазақ әдебиеті тари­хын­дағы аударма және әдеби байланыстар» деген бағыттар да зерттеу жұмыстарын жүргізуде.

Түркі халықтарының ортақ мұрасы саналатын ортатүркі жазба ескерткіштерін тарихи-салыстырмалы тұрғыдан зерттеу, яғни туыстас түркі халықтарының тарихи даму ерекшеліктерін өз бойында сақтап отырған сөз маржандарын құры­лым­дық, танымдық жағынан салыстыра зерттеу түркі дүниетанымындағы, мәде­ниеті мен болмысындағы, рухани әле­мін­­дегі, тіліндегі түрлі өзгерулердің та­би­­­ғатын зерделеу, негізі бір туыстас ха­лық­тардың тілдеріндегі лексиканың сол ха­лықтардың этностық ерекшеліктерін ескере отырып, тарихи даму жолымен байланыста қарастыру барысында жасалған тү­йіндеулер мен тың тұжырымдарға же­те­лейтін қорытынды ойлар жинақтауға мүм­кіндік береді.

Университетіміздің ортатүркі жазба ескерткіштерін зерттейтін ғылыми әле­уе­тіне­ келер болсақ, тілдік пәндер ка­фед­ра­сындағы қазақ, орыс тілінің маман­­дары, әде­биетшілер, шет тілдері ка­фед­ра­сын­да­ғы ағылшын, неміс, араб тілде­рінің мамандары осы ортақ тақырыпқа тар­ты­лып отыр. Жоғары оқу орындарында түркологияның өзекті саласы – деректа­ну бойынша түпнұсқаны оқи білетін ма­­мандар даярлауға баса назар аудару бойынша университетіміздің алғашқы құрылтайшысы Б.С.Юнусов атындағы «Студенттер арасындағы үздік ғылыми жұ­мыстар» конкурсының жеңімпаз сту­дент­тері латын, араб, армян графикасымен жа­зылған ортатүркі ескерткіштерінен маман­дануда.

Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейін, оның құрамында болған түркі халықтары дамуы­ның жаңа кезеңі басталды. Өз алдарына дербес мемлекет болған Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Әзербайжан, Түрік­менстан елдері дамудың жаңа жолына түсті. Осы кезеңнен бастап түркі халықтарының, мейлі олар дербес мемлекет болсын, мейлі өзге елдің құрамында болсын, өзінің түп тарихына, шыққан тегіне, тілдік, әдеби-мәдени мұраларына, этногенезі мен этнографиясына, жалпы түркі өркениетіне бет бұру басталды.

Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың егемендіктің алғашқы күндерінен бастап-ақ түбі бір түркі мемлекеттерінің саяси-экономикалық, мәдени-рухани тұрғыдан бірігуі қажеттігіне баса назар аударғаны белгілі. Нәтижесінде, 1993 жылы 12 шілдеде Алматыда егеменді елдер, федералды субъектілер мен автономды аймақтар құрылтайшы болып, 14 елдің өкілдері қол қойған келісімге сәйкес Түркі мәдениетін және өнерін дамыту халықаралық ұйымы (Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı TÜRKSOY) құрылды.

ТҮРКСОЙ ұйымының басты мақсат­та­ры:

- халықаралық қатынастарда жаңа тепе-теңдіктің құрылуы мақсатында аумақтық және бүкіл дүниежүзілік деңгейде жаңа мәдени ұйымдарды қолдау;

- түркі тілінде сөйлейтін халықтар мен елдер арасында достық қатынастар құ­рып, ортақ түркі мәдениетін, тілін, тарихын, өнерін, әдет-дәстүрлерін зерттеп, жал­пы­ға жария ету, дамыту, сақтау, бо­ла­шақ ұр­паққа мұра ету, баянды қылу;

- түркі дүниесінде ортақ бір тіл мен әліп­би қолданылуы үшін тиісті орта және жағ­дай қалыптастыру;

- түркі дүниесі халықтарының ортақ өткенінің, тарихының, тілі мен әдебиетінің, мәдениеті мен өнерінің біртұтас күйінде ғылыми зерттелуін күшейту;

- ұлттың тарихын, ана тілін, әдебиетін, мәдениеті мен өнерін, әдет-ғұрпы мен дәс­түр­лерін болашақ ұрпақтарға мұра ету үшін жағ­дай жасау сияқты өзекті мәселелер бол­ды.

Бұл, өз кезегінде, қазіргі түркологиялық зерт­теулердің бағыт-бағдарын айқындаған бағдарламаға айналды. Осы ұстанымды жүзеге асыру жолында қыруар жұмыс атқарылды және әлі де атқарылу үстінде.

Түркі тілдес мемлекеттердің ынты­мақ­тас­тық кеңесі тараптар арасындағы өзара сенім, достық пен тату көршілікті нығайту; өңірде және тұтас әлемде бейбітшілікті қол­дау және қауіпсіздік пен сенімді ны­ғай­ту; ортақ мүдде тудыратын сыртқы саяси мәселелер бойынша, оның ішінде халықаралық ұйымдар шеңберінде және форумдарда ортақ көзқарасты іздестіру; түркі халықтарының ұлы мәдени-тарихи мұрасын насихаттауда, көпшілікке танытуда және таратуда бұқаралық ақпарат құралдары арасындағы өзара іс-қимылды және байланыстарды көтермелеу сынды бірқатар міндетті мақсат еткен.

Түркі кеңесінің IX саммитінде Қазақ­стан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев түркі дүниесін зерт­тей­тін халықаралық ғылыми орталық құру туралы ұсыныс жасады. 2010 жылы ба­уырлас төрт елдің ерікті түрде құрған біре­гей халықаралық ғылыми ұйымы  «Халықаралық түркі академиясы» 2014 жылдың 28 тамызынан бастап халықаралық мәртебеге ие болды.

Халықаралық түркі академиясы қазірге дейін 40-қа тарта ғылыми-зерттеу инс­ти­туты, түркологиялық орталықтармен байланыс орнатып, меморандум бекітті. Сонымен бірге 100-ге тарта шетелдік бел­гі­лі түрколог ғалыммен бірлесіп, іргелі жобаларды жү­зе­ге асыруда (осындай жобаларға қатыс­қа­нымыз үшін алғысымызды біл­діреміз). Соның бірегейі қырғыздың «Манас» эпосының жаңадан табылған бір нұсқасын латын жазуына негізделген ортақ түркі әліпбиімен жариялануы болды.

Мұны қазақ жазуын латын әліпбиіне кө­шіруге дайындық жұмыстарын жасап жат­қан біздің ғалымдарымызға да, латын жазуына көшкен өзге түркі мем­ле­кет­те­рі­нің ғалымдарына да төл дыбыстарымызды таңбалауда ортақ нәтижеге келуге мүм­кін­дік беретін үлгі деп қабылдағанымыз жөн.

Түркі кеңесінің атқарған тағы бір маңызды жұмысы Түрік университеттері одағының құрылуы болды. Оның не­гі­зі Түркі кеңесі іс-шаралары аясында 2013 жылы қаланды. Қазіргі таңда Әзер­бай­жан, Қазақстан, Қырғызстан және Түркияның бірнеше жоғары оқу орны аталған одақтың мүшесі болып табылады. Бұл – түркі халықтарының білім беру мен ғылым саласындағы түркі елдері жас­тарының өзара ынтымақтастығын, оқы­ту­шылар құрамының тәжірибе алмасуларын, студенттер мен магистранттардың, докторанттардың өзге оқу орындарында тағылымдамадан өтулерін қамтамасыз ететін бірегей ұйым. Студенттерге арнал­ған арнайы «Орхун» бағдарламасы ая­сын­­да ұйымға мүше оқу орындарының студенттеріне өзара алмасып білім беру жолға қойылған. Осындай мүмкіндікті пай­далану арқылы біздің университет қазір Түркия­ның бірнеше университетімен өзара ынты­мақтастық меморандумын бекітті.

Өзара ынтымақтастық туралы мемо­ран­думдарға сәйкес А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтымен бірлесе отырып, түркологияның және қазақ тіл білімінің өзекті мәселелеріне арналған ортақ ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүр­гізу, осы салалар бойынша магистранттар мен докторанттардың тақырыптарын айқындау, олардың жұмыстарына кеңесші болу мәселелері қолға алынуда. Осындай ынтымақтастық нәтижесінде М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты шығарып жатқан бестомдық «Ежелгі дәуір әдебиетінің антологиясы: Исламға дейінгі әдеби жәдігерлер» (Алматы, 2019) деп аталатын алғашқы томына «Дана Хикар хикаясы. Аудармасы, транскрипциясы, факсимилесі» жарияланды. Аталған мекемелермен бірлескен ғылыми конференция­лар, семинарлар өткізу жолға қойылған.

Университет ғалымдары түрко­ло­гия­ның өзекті мәселелері бойынша өткізілген семинарлар мен халықаралық конференцияларда өз ойларымен бөлісіп, отандық және шетелдік ғылыми басылымдарда мақалаларын жариялап отырады. Орта­лық жетекшісі С.Құдасов – Түркология са­ла­­сындағы беделді халықаралық екі ғы­­лыми журналдың редакциялық кеңе­сі­нің, Халықаралық түркі академиясы «Ата­лар мирасы: мультимедиалық қор» порталының Ғылыми-редакциялық алқа­сы­ның мүшесі.

Орталықтың тағы бір жұмысы Халық­ара­лық түркі академиясы тарапынан да­йындалып, 2020 жылы баспадан шыққан «Тюркский мир. Историко-культурный атлас» атты еңбекке атсалысуы болды. Еңбектің тұсаукесері түркі мемлекеттері өкілдерінің қатысуымен халықаралық деңгейде өткені көпке мәлім.

Университет тарапынан жыл сайын ұйымдастырылып өткізілетін «Оразов оқулары» ғылыми-тәжірибелік конференциясын қоса ұйымдастырушылар қатарында 2019-2020 жылдары Халықаралық түркі академиясы, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, Токат Газиос­манпаша университеті, Баку мем­ле­кеттік университеті, көршілес Өзбек­с­тан, Қырғызстанның жоғары оқу орын­дарының болуы түркологиялық зерт­теу­лердің маңыздылығын көрсетсе керек. Конференцияда алыс, жақын шетелдердің ғалымдары өздерінің ғылыми ой-пікір­ле­рімен бөліскені, қатысушылардың геогра­фия­лық аумағының кеңейе түсуі бұл са­ла­­дағы бағытымыздың дұрыс екендігін көр­сетеді.

2022 жылы профессор М.Оразовтың туғанына 80 жыл толады. Осы орайда Халықаралық түркі ака­демиясының президенті Дархан Қыдырәлінің ғылыми еңбектерінің то­лық жинағын академия тарапынан басып шығару туралы ұсынысы бойынша жұмыстар жүргізілуде.

Ифтихар ЮНУСОВ,

Silkway Халықаралық университетінің президенті,

Сейсенбай ҚҰДАСОВ,

SWIU «Түркология» ғылыми орталығының жетекшісі