Биыл халқымыздың аса көрнекті ағартушысы, жазушы, этнограф, қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсаринің туғанына 180 жыл толып отыр. Осыған орай елордадағы Ұлттық музей мен Қостанай облысының ұлы ұстаз атындағы мемориалдық музейі бірлесіп, «Үміт еткен көзімнің нұры балам...» атты дөңгелек үстел мәжілісі мен Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, ақын, ғалым Серікбай Оспановтың «Ыбырай жолы» кітабының таныстырылымын өткізді.
Жиында алғаш сөз алған Қостанай облысы әкімінің орынбасары Бақыт Есімова тұғырлы тұлғаның айтулы мерейтойы аясында өңірде бірқатар ауқымды іс-шара басталғандығын жеткізіп, облыс басшысы Архимед Мұхамбетовтің құттықтау хатын оқыды. Ол хатта «Рухани жаңғыру» бағдарламасы шеңберінде Ыбырай Алтынсарин кесенесі жаңғыртылып, оның мәңгілік тыныс тапқан жері еліміздің киелі орындар тізіміне еніп, облыс орталығында көрнекті қайраткердің еңселі ескерткіші бой көтергендігі айтылған. Сонымен бірге Білім және ғылым вице-министрі Шолпан Каринова ағартушының есімін ардақтау мақсатында еліміздегі білім ордаларында еңбек етіп жүрген парасатты педагогтерге «Ыбырай Алтынсарин медалі» белгіленіп, оны жыл сайын 230-дан аса ұлт ұстазының сара жолын жалғаған мұғалімдер иеленетіндігін атап өтті. Сондай-ақ Мәдениет және спорт министрі Ақтоты Райымқұлованың да құттықтау хаты оқылды.
Осындай құттықтаулар легінен кейін ұлы ұстаз ұлағаты жайында келелі әңгімеге жалғасты. Ыбырай Алтынсарин туралы толғамды ой айтып, көлемді мақала жазып жүрген филология ғылымдарының докторы, профессор Серік Негимов салмақты сөз сабақтады.
– Заңғар жазушы Мұхтар Әуезов: «Қазақта үш мұнара бар, олар: Абай, Шоқан, Ыбырай» деп айтыпты. Ыбырай – өз заманының көрнекті тұлғасы болған, 1888 жылы 75 күннің ішінде алты мектеп ашқан. Бұл – енді ғажап нәрсе. Сонымен қоса физика, химия пәндерін енгізіп, оны оқу құралдарымен қамтамасыз еткен. Ыбырай оқытушылықты бәрінен жоғары қойған. Мәселен, оның: «Үкімет бұйрықтары да, инспектор бақылаулары да және хрестоматия оқулықтары да оқытушының тұлғасын ауыстыра алмайды» деген сөзі қазір де өзектілігін жоғалтқан емес. Ұстаздың әрбір ісінен, қызметінен оның ұлт патриоты болғандығын көреміз. Сондықтан қазіргі дербес заманда айтулы тұлғаның 180 жылдық мерейтойын жоғары деңгейде өткізуміз қажет. Осы орайда бір-екі ойымды айта кетейін. Біріншіден, Ы.Алтынсариннің академиялық басылымын қайта шығару қажет. Екіншіден, 2022 жылды «Ыбырай жылы» деп атайық. Үшіншіден, Қостанай әуежайына көрнекті ағартушының есімін берейік. Төртіншіден, Қостанай облысы бас болып, елорда төрінен ұлы ұстаздың еңселі ескерткішін тұрғызса деймін, – деген ұсынысын жеткізді.
Ал педагогика ғылымдарының кандидаты, ыбырайтанушы-ғалым Тана Қоңыратбай қайраткердің хаттары жайында ой қозғады.
– Ыбырай Алтынсарин хаттарынан сол заманның бейнесін байқаймыз. Егер ұстаздың осы хаттары болмаса, бүгінгі зерттеушілер Алтынсаринді бар қырынан аша алмаушы еді. Хаттар деп отырғанымыз – Алтынсариннің халық ағарту мәселелері жөніндегі ұсыныстары мен ескертпелері, іс-құжаттары, рапорттары, есептері, ресми стильде жазылған іс-қағаздары. Әр хаттың жазылу тарихы қызық. Әңгімені «Қазақтың болыстық мектептері туралы запискадан» бастайық. Осы жазба сол кездегі шенеуніктер арасында әжептәуір дау туғызған. Бұл кезде Ы.Алтынсарин Торғай облысы мектептеріндегі инспектор қызметінде жүрген. Ыбырайдың ізденісі патша шенеуніктеріне ұнамай, оларды алаңдатқан маңызды құжат саналды. Олар оны 1886 жылы Орынбор округіне жолдап, одан әрі генерал- губернаторға, сосын оқу министріне жылжытып, бір жылдай талқылаған. Осы записка Торғай облысы генерал- губернаторының болыстық мектеп ашуға наразылығын туғызды, – деп ағартушы өміріндегі бір тарихтың сырын ашты.
Сондай-ақ Парламент Мәжілісінің депутаты Берік Әбдіғалиұлы өз сөзінде алғашқы «Қазақ» газетін ашқан, оны қолымен жазып, 1880 жылы жобасын дайындаған Ыбырай Алтынсарин екенін біреу білсе, біреу білмейтіндігін айтса, Парламент Сенатының депутаты Алтынбек Нұхұлы мен Мемлекет тарихы институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы Еркін Әбіл де өз ойларын бөлісті.
Сонымен қатар жиын аясында ыбырайтанушы ғалым Серікбай Оспановтың «Ыбырай жолы» кітабы таныстырылды. Оқырманға жол тартқан жаңа жинақ алты бөлімнен тұрады. Онда Ыбырай Алтынсариннің шығармашылығы, қайраткерлік қыры, ағартушының айналасындағы адамдар мен ізбасарлары туралы кеңірек мағлұмат берілген.
«Мен отыз жылдан бері Ыбырай бабамды зерттеп келемін. Ол кісі жайында біраз шығарма жазылғанымен аз зерттелген. Бүгінге дейін ұстаз туралы он үш кітап шығардым. Осы жаңа кітабыма Мәскеу, Орынбор, Омбы, Қазан және еліміздегі мемлекеттік архивтен алынған материалдар топтастырылды» деді автор.
Мазмұнды іс-шара соңы Қостанай облыстық Ыбырай Алтынсарин мемориалдық музейінің «Даланың дара ұстазы» атты көшпелі көрмесіне жалғасты. Бұл көрмеге Ыбырай атамыздың «Шариғатул-ислам» кітабының түпнұсқасы, Торғайда 1864 жылы ашқан тұңғыш қазақ орта мектебінің саман кірпіші, ұстаз ашқан мектептердің қоңыраулары және мектептердің картасы мен макеттері, Ыбырайдың нағашы атасы Шеген бидің шапаны, тұтынған келі-келсабы, әдеби мұралары, этнографиялық очерктері мен архивтік фотоқұжаттар секілді елуден аса құнды жәдігер қойылған.