Вашингтон, Колумбия округі. АҚШ-тағы қазіргі кезең Американың президент сайлау демократиялық жүйесі әрі АҚШ азаматтарының ең маңызды міндеті бұзылған сәт ретінде тарихқа енуі мүмкін. Бәлкім, мәңгілікке.
Рас, АҚШ конституциясында жазылған халық президентті сайлайды деген уәде мен оның алғышарттары ешқашан толық орындалған емес. Американың негізін қалаған ақсүйек тұлғалар ешқашан тобырға (не құлдар мен әйелдерге) елдегі ең жоғарғы қызметті атқаратын адамды таңдауын сеніп тапсырған жоқ. Сондықтан АҚШ президентін сайлау құқығы ақылды адамдар саналатын «электораттар алқасына» берілді.
Дональд Трамп президенттікке сайланғанда «электораттар алқасының» таңдауы өздерінің штаттарындағы халықтың көпшілік дауысына қаншалықты сай келетіні туралы мәселе туындады. «Үлкен өтірік» деп аталып кеткен термин сайлау кезінде Трамптың дауысы «ұрланғаны» ғана емес, сонымен бірге шынайы нәтижені өзгертуге тырысқан түрлі жасырын құралдарды заңдастыру әрекеттерін де қамтыды.
2020 жылы сайлаудан бұрын түрлі ток-шоу жүргізушілері Трамп жеңіліп қалса, Ақүйден кетуден бас тартуы мүмкін деп әзілдеген. Бірақ Трамп қитұрқы әрі қауіпті жоспар құрған екен. Егер ол жеңіліп қалса, дауыстар қате саналғанын алға тартып, сайлаудың әділ өтпегенін айтады.
The Washington Post газетінің хабарлауынша, сәтсіздікке ұшыраған үміткерге арналған бұл стратегия біраз уақыттан бері оңшыл топтарда жиі талқыланған. Алайда президенттікке кандидаттар мұндай идеяны қолдаған жоқ. Бірақ Трамп әрекеттерінің басқаларға немесе елге теріс әсері туралы ешқашан алаңдаған емес. Сондай-ақ оның Конституцияны түсінетініне де күмән бар.
Сайлаудың ресми нәтижесіне күмәндану – сайлау жүйесінің тұтастығына нұқсан келтіру. Десек те масқараға ұшырап, қолдаусыз қалып, екі мәрте импичмент жарияланған бұрынғы президент республикашылардың төрттен үш бөлігін өзінің дәлелсіз сөздеріне сендіре алды.
Бұған қалай жол бергенімізді ойлану қажет. Маңыздысы мынада. «Үлкен өтірік» идеясын пайдалану тұжырымдамасын Трамптың өзі ғана емес, сонымен қатар оңшыл белсенділер тобы да қызу қолдады. Ал кей бұқаралық ақпарат құралдары оны мақтады да. Трамп риторикалық тұрғыда талантты демагогтің шеберлігіне ие. Оның тирадасы үштағаны әзілге арқау болды. Ол көңіл көтерудің қауіпті түрін таңдады. Сондай-ақ америкалық электораттың басым бөлігі шынайы ақпараттан хабарсыз. Азаматтық білім жойылды. Трамп бұқаралық ақпарат құралдарына сенбеуге шақырды. Ол шындықты волейболға айналдырды.
Артынан ерген құмар топтың көптігі, сөздерінің табиғи тартымдылығы (олар үшін), аз-кем өтіріктің мыңдаған түрін айтқанының бәрі жиылып келіп Трамптың ең үлкен өтірігіне қолайлы жағдай жасап берді. Кемсіту, күш көрсету арқылы ол партиядағы ықтимал қарсыластарының бәрін шаң қаптырды. Сенаттағы азшылық топтың өкілі, айлакер депутат Митч Макконел Трамппен белдесуге тырысып көрген, бірақ онысы сәтсіз аяқталды.
Енді республикашылардың қазіргі өкілі жеткілікті түрде мойынсұнбаса, Трамп оны қудалап, орнына басқа республикашыны әкеп отырғызады. Осылайша, оның сайлауға қатысты талаптарының негізсіз екенін білетін Парламенттегі республикашылар (оның 6 қаңтарда АҚШ-тағы Капитолийге шабуыл жасағанын жоққа шығаруы сияқты) оны қолдайды. Өйткені олар Трамптан сақтанып қана қоймайды, оған еретін сайлаушылардан айырылып қалудан қорқады. Оған қоса, Трамп – партияға мол қаражат құятын өкілдің бірі.
Трамптың елге одан да зор қауіп төндіруіне кедергі келтірген – оның 2020 жылғы сайлауда жеңілуі. Осылайша, ол Ақүйге бағынбайтын Пентагон мен Әділет департаментіне саяси бақылау жасауға талпынған билікке жорығын тоқтатты. Бүкіл алғырлығы, табандылығы және ойын-сауыққа құмарлығымен қоса, Трамп ақылсыз әрекет жасап, «артық қыламын деп тыртық қылды».
Мысалы, ол сайлау нәтижелерін бұрмалау арқылы кей мемлекеттік қызметшілерге қысым жасағысы келгені үшін жауапкершілікке тартылуға сәл қалды. Оның саяси қарсыластарының қылмыстық жауапкершілікке тартылуын талап етуі Бас прокурор Уильям Баррға қатты әсер етті. Шекарада мигрант балаларды отбасыларынан бөлу әрекеті де масқараға айналды.
Ол Өкілдер палатасындағы республикашылардан Лиз Чейниді партия төрағасы қызметінен босатуды талап етіп, оны ньюйорктік Элиз Стефаникпен алмастыруды сұрады. Өйткені Лиз Трамптың ұрланған сайлау туралы өтірігі Конституцияға қауіп төндіретінін айтқан. Осылайша, Чейни оның жауына айналды. Шындығында, Өкілдер палатасындағы республикашылар басшыларының бірі партияның қате болса да ұстанымын ашық айыптауы дұрыс емес деген республикашылар мынаны ескерген жоқ. Яғни сайлау нәтижесіне күмән келтіру арқылы Конституциямен келіспейтінін аңғартты.
Республикалық партияның «Үлкен өтірікке» қатысты алауыздығы өткен шақтың еншісінде қалған жоқ. Бұл партияның болашағына әсер етуі мүмкін. Джо Байденнің «электораттар алқасындағы» жеңісі айқын емес. Үш штатта (Джорджия, Висконсин және Аризона) шамамен 43000 дауыс ауысқанда, нәтиже өзгерер еді. Енді республикашылар штаттық деңгейде қара нәсілділердің дауыс беруін қиындатуға бағытталған заң шығаруға талпынып жатыр. Өйткені адамгершілікке жат екеніне қарамастан, республикашылар сайлаушылардың жолын кесуді президент жеңісінің кепілі деп санады. Мұндай заңдар Байденге немесе басқа демократтың 2020 жылғы сайлау нәтижесін қайталауын қиындатуы мүмкін.
Америкалықтар заңның үстемдігін ұстанатын ел екенін мәлімдейміз. Бірақ демократия ерікті ынтымақтастық, сенім және ұстамдылық болмаса, жетістікке жете алмайды. Заңдар өздігінен орындалмайды және Жоғарғы соттың кандидатуралары қазір қызу талқыға түсуінің жақсы себебі бар. Трамп әрекетінің нәтижесінде Сот бірнеше уақыт консервативтердің бақылауында болмақ.
Егер қолында күші бар тұлғалар үнемі жаман ниетте әрекет етсе, заң бізді қорғамайды. Сондықтан Трамп және оның әрекеті конституциялық демократиямызға қауіп төндіреді.
Элизабет ДРЮ
Вашингтондық журналист. Washington Journal: Reporting Watergate and Richard Nixon’s Downfall кітабының авторы