Тәуелсіздік бойтұмары

Ол үшін ең алдымен мемлекеттің айшықты рәміздерін қабылдап, оған күллі отандастарды иландыра білу қажет еді. Елді біріктіретін де, мем­лекеттік сипатты айқындайтын да – рәміздер. Олар: Мемлекеттік Ту, Елтаңба, Әнұран болатын.

Мемлекеттік рәміздер – сол ел­дің өзіндік салтын, ерекшелігін, айрық­ша арман-аңсарын, ең бастысы тәуелсіздігін білдіретін қасиетті бойтұмары. Еліміз Конституциясының 34-бабында: «Әркім республиканың мемлекеттік рәміздерін қабылдауға міндетті» деп жазылған.

Рәміздер бұрынғы өткен дәуірлер­ден бері келе жатқан дәстүрлі нышан­дардың жалғасы. Бұрынғы өткен ата-бабаларымыз да мемлекет бірлігін Ту мен Таңба арқылы негіздеп отырған. Мысалы, зерттеуші А.Медоев Ойжайлау өңірінен тауып, ғылыми айналымға енгізген тастағы суреттерде ту көтерген салт аттының бейнесі бар. Ондай суреттер көне сақ, ғұн, түркі тайпалары мекен еткен өлкелерден жүздеп табылары хақ.

Осы орайда, өткен күндер тарихына көз жіберсек: 1992 жылы 4 маусым күні Қазақстан Респуб­ликасының Мем­лекеттік Туы туралы, Қазақстан Респуб­ликасының Мем­лекеттік Елтаңбасы туралы, Қазақстан Республикасының Мем­лекеттік Әнұраны туралы, оның музыкалық редакциясы жайлы тарихи құжат қабылданды. 6 маусым күні Алматыдағы Абай атындағы опера және балет театрының ғимаратында Мемлекеттік рәміздеріміздің салтанатты тұсаукесері болып өтті. Осы күні Прези­дент резиденциясы мен Парламент ғимаратының төбе­сіне Ту көтерілді.

1992 жылы 6 маусым күнгі Мем­ле­кеттік рәміздердің тұсаукесер сал­та­на­тында сөйле­ген сөзінде Елбасы Нұр­сұл­тан Назарбаев: «Біз тәуелсіздікке аңсап зары­ғып жеттік. Енді сол тәуел­сіздіктің қасиет­ті белгі­лерін ерекше қа­дірлеуіміз керек. Елді­гі­міздің сыналатын бір тұсы осы. Әрбір азамат Қазақстанның Туын, Елтаң­басын, Әнұранын тұмардай қас­иет тұтуы қажет» деп үлкен тебіре­ніспен сөзін аяқтаған болатын.

Елтаңба

Тәуелсіздігіміздің төл белгісі – Елтаң­баның авторлары: Жандарбек Мәлі­беков пен Шота Уәлиханов. Сәулет өнері­нің хас шеберлері жасаған жұмыс 1992 жылы 4 мау­сым күні республика Жоғар­ғы Кеңестің он екінші сай­ланған VIII сессиясында қабылданды.

Елтаңбаның жалпы формасы шеңбер түрінде. Бұл көшпенділер үшін ғаламдық жаратылысты бейнелейтін ұғым. Шеңбер – өмір ағысы мен мәңгілік даналықтың қайталануы. Далалықтар мифінде: дү­ние екі шеңберден тұрады. Бірі – үлкен шеңбер де, қалғаны соның ішіне орна­лас­қан сансыз ұсақ шең­берлер. Осы үлкен шеңберде мәңгіліктің символы бар. Ал ұсақ шеңберлер құбылмалы һәм ауыспалы болады. Біздің халқымыз осы ұсақ шеңбердің негізі өзегін шаңырақ деп түсінген.

Шаңырақ – Елтаңбаның жүрегі іспет­тес. Көшпенділер ұғымында шаңы­рақтан биік символ жоқ. Ол – киіз үйдің күмбезі. Күн сәулесін төрге шашатын нұр – ұясы. Ұлы қаған Шыңғыстың жа­са­сы (заңы) бойынша көшпенділер ша­ңы­рақты қадірлеуге тиіс болған. Оның үстінен аттауға қатаң тиым салған. Көш­­кенде шаңырақты көшбасы түйе­ге немесе арбаға артып жүрген. Осы ша­ңырақ мем­лекетіміздің Елтаңбасына түп негіз болды. Көк аспан­ның көгілдір мұнарында күлдіреуіші керіліп, таң шапағынан тараған нұрдай уықтар береке мен бірліктің бекем белгісі іспеттес.

Жылқы-пырақтар – киелі қанаты­мен шаңырақты қорғап тұрғандай әсер береді. Жылқыны далалықтар әуелден өздерінің «қанаты» деп түсінген. Бүгінгі біздің: «Ер қанаты – ат» деп жүрген мәтеліміздің түп төркіні осында. Жылқы – қажымас қайрат, мұқалмас жігердің бейнесі. Ол – ұшқыр қиялдың, жүй­рік сезімнің, асыл мұраттың үлгісі. Ал пырақ-жылқы екі дүниенің көлігі. Пырақ (арабша Бурақ) ислам танымы бойынша Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбардың миғражға көтерілгенде мінген көлігі.

 Бес бұрышты жұлдыз – Елтаң­баның қақ маңдайына орналасқан. Бұл әлемдегі бес құрлықпен Қазақ елі тең дәрежеде өмір сүреді дегенді білдірсе керек. Халқымыз: «Жұлдызың жансын!», «Жұлдызың жоғары болсын!», «Жұлдызың оңынан тусын!» дейтін шынайы тілектер айтады. Жұл­дыздың көшпенділер үшін бағыт-бағдар айқын­дайтын астрологиялық мәні бар. Ол – өріс пен қоныстың, жауынгерлік жорықтың бағдаршамы.

Qazaqstan – деген жазу Елтаң­баның төменгі тұсына орналасқан. Бұл осы дүниенің кімдікі, қандай мемле­кеттікі екенін білдіретін «төлқұжат». Тәуелсіздік алғанға дейін еліміз «Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы» деп аталды. Егемендіктен кейін еліміз­дегі көп ұлттардың ортақ билеу прин­ципі, адам құқы мен бостандығы, сая­си идеологиялық теңдігі сақталған бей­біт­шілікті ту еткен жаңа атау қажет болды. Сол себеп­ті, Президенттің 1991 жылғы 10 желтоқсан күнгі Жар­лы­ғымен еліміз «Қазақстан Республикасы» деп аталды.

Осы ретте біз рәміздеріміздің авторлары, бүгінде марқұм болып кеткен Шота Уәлиханов және Шәкен Ниязбековтің көзі тірісінде жазып алған естелікті ұсын­ғанды жөн көрдік.

Шота УӘЛИХАНОВ:

– Мемлекеттік рәміздерге бәйге жария­ланғаннан кейін күні-түні толға­тып жүрдім. Содан бір күні түс көрдім. Түсімде Бурабайдың жағасында тұр екем, көлге қарасам аққулар жүзіп жүр. Бір аққу тік шаншылып аспанға көтерілді. Анықтап қарасам екі қанатының арасында таба нан бар екен. Таңданып тұрмын, таба нан күнге айналды. Бұл нан емес күн екен ғой деп, көзім салып қарап едім, нұрына жанарым шағылысып шыдатпады. Көзімді жұмып қайта ашсам, әлгі бейне шаңыраққа айналыпты. Таңертең тұрып аппақ қағазды алдым да дөңгелек сыздым. Екі жағына қанат салдым. Ортадағы шеңберді шаңырақ жасадым. Екі қанаттың төменгі жағын біріктіріп «ҚАЗАҚСТАН» деген жазу жаздым. Осылай мен Елтаңбаны түсімде көрдім.

Мемлекеттік Ту

Мемлекеттік Тудың авторы – суретші Шәкен Оңласынұлы Нияз­беков. Туымыз көгілдір түсті. Ол – тыныштықтың, бей­бітшіліктің, шек­сіздіктің белгісі әрі көк аспанның реңі. Қазақ халқы: «Төбең көкке жетсін... Көсегең көгерсін... Аспаның ашық болсын...» деген тәрізді алғыс­тарды көп айтады. Тудың ортасындағы «Алтын күн» жарық дүниенің бақыты. Сонау ерте заманда халқымыз Күнді қадір тұтып келген. Күнсіз өмір жоқ. Күн бүкіл ғаламды жарық нұрға бөлейтін жанды зат. Оның жылуы жерге нәр береді, қырық қатпар тамырын жібітеді.

Күн астындағы Қыран бейнесі алғырлықтың сипаты, еркіндіктің символы. Әлемдегі 230 шақты мемлекеттің ішінде 40-тан астамының ұлттық рәміздерінде осы қыран бейнеленген. Тудың бір шетіндегі «Қошқар мүйіз» ою өрнегі де алтын түстес. Ою ұлтымыздың қолданбалы өнерінің мұрасы есебінде, байырғы мәдениетіміздің тарихы терең екендігін аңғартып тұр. Тудың енінің өлшемі, ұзындығының жартысына тең.

Шәкен НИЯЗБЕКОВ:

– Қазақ ерте кезде көк тәңірге сыйынды. Көк аспанды тәңір тұтты, сол себепті тудың өңіне көк түсті таңдап алдым. Бұл бір. Екіншіден, Қыран құсты алған себебім: орта ғасырда қазақ даласын көктей өтіп, Моңғолдың ұлы ханы Құбылайдың ордасына барған, сонда 17 жыл тұрған, Еуропаға оралған соң көшпенділер туралы көрген-білгенін естелік етіп жазған италиялық атақты саяхатшы Марко Полоның кітабында: «әрбір көшпендінің үйінде бір-бір бүркіт тұрады» деген дерек бар. Сол себепті, күнің астына Қыранды орналастырдым.

Әнұран

Әнұран – бұрын-соңды сахарада туған барлық әндердің «атасы» һәм ел жүрегінің Отанына деген лүпілін сөз және музыка тілімен бейнелеген – зор рухтың туындысы. Былайша айтқанда, халқымыздың, мемлекетіміздің үні, музыкалық сәлемхаты іспеттес. «Әнұран жеке адам тіршілігінен гөрі, бүкіл бір қауымның өмір салтына, мемлекеттік іс-қи­мылына көбірек қатысты» дейді тұңғыш рәмізтанушы Ербол Шай­мерденұлы марқұм.

2006 жылы 6 қаңтарда еліміздің қос палаталы Парламенті Мемлекетік Әнұранды өзгерту туралы ұсынысты талқылап, әйгілі сазгер Шәмші Қал­д­аяқовтың «Менің Қазақстаным» атты әнін лайық деп тапты. Бұл әннің шығу тарихы заманмен үндес. 1954 жылдары Тың өлкесі құрылып, оған солтүстіктегі бес облыс біріктірілді. Ел арасында «бұл өлке Ресейге қарап кетуі мүмкін» де­ген сөз тарады. Осыған қарсылық ретін­­де ту­ған ән. Сөзін дарынды ақын Ж.Нә­жі­меденов жазған. Бірақ Елбасы оған уа­қыт, заман тұрғысынан өзгерістер енгіз­ді. Осыны негіздей отырып Парла­мент депутаттары Н.Назарбаевты Ән­ұран­ның сөзін жазған екінші автор деп таныды.

Бұл әннің таңдалуы кездейсоқ емес. Бұған дейін жаппай халықтық сипат алған ресмиленбеген әнұран іспеттес еді. Осы бір бойтұмар жырда халқымыздың арман-аңсары, батырлық болмысы, ұлы далаға деген сүйіспеншілігі, бәрі-бәрі бар.