БЕЙЖІҢ. Жаһандық азық-түлік жүйесі тұрақты емес. Оның құны жылына шамамен 8 триллион долларды құраса, теріс әсері 12 триллион доллардан асып кетті. Бұл жүйенің бір ғана қарама-қайшылығы емес. Әлемде азық-түлік жүйелері климаттың өзгеруіне әсер етеді (ауа райының бұзылуы мен температураның жоғарылауы) және оған айтарлықтай үлес қосады (парниктік газдар шығарылымы мен биоәртүрліліктің жойылуы). Осы саладағы миллиондаған жұмыс орнының көбі қара күшті қажет етеді әрі жалақысы төмен. Ең маңыздысы, басты мақсаты – баршаға қолжетімді, пайдалы тамақпен қамтуға қол жеткізе алмайды.
Ғаламдық азық-түлік жүйесіне уақыт талабына сай өзгеріс қажет. Бірақ әлем тұрғындары қоректенетін азық-түлік шығаратын инклюзивті, тұрақты секторды құруға қажетті түбегейлі реформалардың қысқа мерзімді зардабы жойқын болуы мүмкін. Егер бұрыс көзқарас ұстансақ, өндірістің нақты шығындарын азық-түлік жүйесіне қосу жаппай банкроттыққа, ауылдардағы жұмыссыздыққа, бағаның көтерілуіне және кедейліктің тез таралуына әкелуі мүмкін.
Баршаға қолжетімді, пайдалы тамақпен қамтамасыз ететін әлемдік азық-түлік жүйесіне тез, әділ және қауіпсіз көшудің тиімді жолы әлі де қызу талқыланып жатыр. Осы айда БҰҰ Бас Ассамблеясы аясында өткен БҰҰ-ның Азық-түлік жүйелері саммиті кезіндегі талқылаулардың нәтижесіз аяқталғаны бұған дәлел.
Өндірістік тұрғыдан алғанда, регенеративті фермерлікті жақтайтындар зертханада өсірілетін «баламалы ақуыз» бен вертикальды егіншілік секілді топырақсыз азық-түлік өндірісіне үзілді-кесілді қарсы. Бірақ регенеративті егіншіліктен тез пайда табу қиын. Топырақсыз жүйелер көмірқышқыл газы мен суды пайдалануды күрт төмендетіп, биоәртүрлілікке тигізетін әсерін азайтып, арзан, пайдалы тағамды жылдам жеткізуге жол ашады. Осындай өтпелі кезеңдегі қаржының рөліне ешкім таласпайды.
Жаппай жаһандық азық-түлік жүйесіне әсер ететін санаулы «ойыншының» шектеусіз ықпалына наразылар көп. Тәуекелді ескеріп, пайданы арттыруды көздейтін қаржыландыру түрі жаһандық азық-түлік жүйесінде басымдыққа ие әрі нарықтағы үлесі өсіп келеді. Мысалы, он компания әлемдегі тұқым нарығының жартысын бақылайды, ал 4 агрокомпанияға шартараптағы дәнді дақылдар саудасының 90 пайызы тиесілі. Ауыл шаруашылығы фермаларының 1 пайызы ғана қолдануға жарамды жердің 65 пайызын иемденген.
Қаржыландыру шағын фермерлер мен қауымдастықтардың кірістерін қысқартып, экономикалық кірістердің тең бөлінбеуіне әкеледі. Пайдалы, арзан азық-түлік пен тұз, қант, май мен көмірсулар секілді жетіспейтін азық-түлік шығаратын бизнес-модельдерді қолдайды. Сонымен қатар қаржыландыру корпоративтік лоббизмді күшейтеді. Сөйтіп денсаулық сақтау шығынын көбейтіп, ауыл шаруашылығына берілетін субсидияларды сақтайды және климат пен табиғатқа кеткен қаражат қаржылық нәтижелерге теріс әсер етпеуін қамтамасыз етеді.
Бірақ жеке капитал жаһандық азық-түлік жүйесінің ауысуын қаржыландыру үшін өте қажет. Зейнетақы қорлары, банктер және жекеменшікті капитал басқаратын үлкен қаржылық ресурстарды пайдалануымыз керек. Бұл ретте қаржыландыру қаупін азайта аламыз.
Finance for Biodiversity бастамасы «Қаржыны азық-түлікке жұмсау: тұрақты азық-түлік жүйесін қаржыландыру» атты соңғы баяндамасында жаһандық қаржыландырудың транзитке тигізетін ықпалын көрсетті. Food System Economics Commission-мен бірлесіп жасалған есеп келешекте азық-түлік жүйесін өзгертетін 4 қаржылық әдіс көрсетілген.
Біріншіден, акционерлер мен қоғамдық белсенділікті күшейтетін қаржылық саясат пен реттеу инвесторларды табиғат пен климат шығынын есептеуге итермелеуге тиіс. Бұл өзгеріс лас активтерді жойып, жасыл экономикаға қолайлы инвестиция тартады.
Екіншіден, қаржылық жаңашылдықтар, оның ішінде мемлекеттік және жеке аралас шешімдер, шаруашылықтың климатқа және табиғатқа қолайлы түрлерін, өндірілетін салауатты азық-түлікке салынатын инвестицияларды жеделдету үшін қажет. Осылайша, шығындар азайтылады. Мұндай жаңашылдықтар жаңартылатын энергия көздеріне инвестицияларды катализдеуде үлкен мөлшерде қолданылатын тарифтерге тең экстенсивті құралдарды қамтуы мүмкін.
Үшіншіден, транзит кезінде өмір сүру деңгейі төмендеген адамдарды қорғау және қайта даярлау үшін саясат пен мемлекеттік қаржы қажет. Мақсат – азық-түлік өндірісінің коммерциялық жарамды регенеративті және топырақсыз формаларына иелік етуге және пайдалануға мүмкіндік беретін технологияны, біліктілікті және капиталды қамтамасыз ету.
Соңғысы – азаматтарға мүмкіндік беруіміз керек, әсіресе, цифрландыру қуатын пайдалану арқылы. Тұтынушылар ретінде олар жақсартылған, тұрақты диетаны қабылдау арқылы әсер ете алады. Инвесторлар, зейнетақы полисін ұстаушылар және салық төлеушілер ретінде олар өз ақшаларын тиімді пайдалануды жақтайды.
Инклюзивті және тұрақты жаһандық азық-түлік жүйесіне көшуді кейінге қалдыру азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төндіреді, өмір сүру жағдайын бұзады және экологиялық мақсаттарға қол жеткізуге кедергі келтіреді. Қазіргі жүйеден пайда табатындарды ғана емес, осал топтарды қорғауға тырысатындардың да қарсылығын жеңуіміз керек. Жаһандық қаржыны қалпына келтіру және оның артықшылықтарын пайдалану тез, тұрақты және әділ өтуді қаржыландыру үшін қажет.
Саймон ЗАДЕК,
Биоәртүрлілік бастамасы қаржы бөлімінің төрағасы
Copyright: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org