Мұнай компаниялары: залалы мен зарары қандай?

Жақында ғана Атырау облысындағы үш кен орнында «Ембімұнайгаз» компаниясының жұмысы тоқтатылды. Себеп – қоршаған ортаға зиян тигізген. Қызылорда облысында да мұнай шығады. Құмкөлге түнде бара қалсаңыз, лау­лап жанған алауларға тап болар едіңіз. Өйткені, мұнаймен ілесе шыққан газ жанып жатыр. Аймақтағы мұнай компанияларының қоршаған ортаға қаншалықты залал келтіріп жатқаны туралы сирек айтылады. Дегенмен, біз «Экосос» ұйымының жетекшісі Бақытжан БАЗАРБЕК  мырзамен осы тұрғыда әңгімелесуді жөн көрдік. – Ең алдымен, Қызылорда облы­сының қазіргі экологиялық жағдайына қандай баға берер едіңіз? – Қызылорда облысының экологиялық ахуалы еліміздің басқа өңірлерімен салыстырғанда, нашар десем, қателеспейтін шығар­мын. Оған әртүрлі себептің барын өзіңіз де білесіз. Арал теңізінің сарқылуы мен апаты нәтижесінде өңір экологиялық күйзеліс аймағы деп танылған. Мысалы, Жаңақорған, Қазалы, Арал секілді аудандарда ауадағы азот диоксиді 1,2 есе, ал Шиеліде 1,5 есе нормадан тыс өскені жасырын емес. Байқоңырдың зардабынан Қызылорда облысының мыңдаған гектар жері мен табиғаты уланған, адамдардың арасында түрлі дертке шалдығу сипаты жыл сайын өсіп барады. Бұған қоса, Сырдария өзені көрші мемлекеттердің экологиялық саясатының олқылығынан біршама ластанып барады. Кіші Аралға құятын өзен суының құрамында сульфаттар белгіленген нормадан 4 есе, мыс пен магний 2 есе жоғары болып отыр. Бұған тұрмыстық қалдықтардың өңделмейтінін қоссаңыз, уайым көбейе түседі. Қысқасы, Қызылорда облысы­ның экологиялық жағдайы жақсы деп айтуға ешқандай негіз жоқ. – Қызылорда мұнайлы өлке болғандықтан, оның пайдасымен қатар зиянды тұстарының аз емес екені де белгілі. Осы тұр­ғыда не айта аласыз? – Бір ғана мысал ретінде айтсақ, Кұмкөл кен орнынан ат­мосфералық ауаға азот диоксиді мен оксиді, метан, күкірт қышқылы, формальдегид сияқты ластаушы заттардың 26 түрі бөлініп шығады. Соның ішінде, мұнай компаниялары ілеспе газды жылдар бойы ауаға жағып жіберіп отыр. Ал оның күйесінен шыққан күкіртті диоксид, көміртегінің то­тығы, азот диоксиді секілді хи­мия­лық қоспалар қоршаған ортаға елеулі залал келтіріп жатқаны жасырын емес. Облыстық экология депар­таментінің 2012 жылғы мәліметі бойынша, 667 мұнай-газ және өзге саладағы кәсіпорындардан  ауаға 27,257 мың тонна ластаушы зат шыққан. Соның 85%-ы яғни 24,427 мың тоннасы ешқандай тазартылмаған күйі ауаға тараған.  Жалпы, Қызылорда облысында ауаға шығарылатын ластау­шы заттардың 63%-ын мұнай жә­не газ өндіру саласындағы кә­сіп­­­орындар шығарады. Ал «Петро­Қа­зақ­стан­Құмкөл Ресор­сез» АҚ, «Саутс ойл» ЖШС сияқ­ты ком­паниялар облыс­тық эколо­гия департаментінің жыл­дық есеп­терінде экологиялық құқық бұзушылыққа барған компаниялар ретінде көрсетіледі. Қалдықтарды есепке алу, сақтау, кәдеге жарату талаптарының бұзы­луы, өндірістік бақылаудың жоқтығы, экологиялық рұқсатсыз эмиссия шығару, қалдықтарды суға төгу, экологиялық норматив­терді сақтамау сияқты заң бұзушы­лықтар орын алып отыр. Ең өкініштісі, заңды бұзғандардың қатарында мүйізі қарағайдай «ПетроҚазақстанҚұмкөл Ре­сорсез» АҚ, «Волковгеология» АҚ, «Қазгермұнай» БК ЖШС, «Торғай Петролеум» АҚ, «СНПС-Ай Дан Мұнай» ЖШС сияқ­ты кәсіпорындардың бары қын­жылтады. – Жалпы, мұнай және газ компаниялары бекітілген заң­ды­лық­тарды қаншалықты сақ­тап отыр деп ойлайсыз? – Мұнай-газ компаниялары заң бойынша экологиялық қауіпті қызмет түрі болып табылады. Сондықтан олардан қоршаған ортаға зиян келтірілетіні ақиқат. Дегенмен, келтірілген зиянды реттеу мақсатында арнайы қаржы бөліп отыруға тиіс. Өкінішке қарай, мұнай және газ компаниялары өндірістегі экологиялық бақылау шараларына селсоқ қарайды. Ал олардың жұ­мысын бақылайтын жергілікті уәкілетті органдар мен экологиялық инспек­торларының жеткіліксіздігі, кей жағдайларда олардың білімі мен кәсіби даярлығының төмендігі компаниялардың бей-берекет жұ­мыс істеуіне басты себеп болып отыр­ғанын айтқан ләзім. Компаниялар өздерінің эколо­гиялық саясатын жетілдіруге баса назар аудармайды. Мысалы, экологиялық менеджменті қалып­тасқан бірде-бір қызылор­далық мұнай-газ компаниясы жоқ. Себе­бі, экологиялық менеджмент дегенді зауыт немесе кәсіпорын қасына көз үшін жүз ағаш егіп, қоқыстарын «мысық көмбе» жасап жерге көме салу, я болмаса қалдық суларының коймаларын қоршап қою деп қана түсінеді. Бір ғана мысал. Қаншама ком­паниялар жаңа халықаралық экологиялық стандарттарды ен­гізеді. Бұл заңмен міндеттелмеген. Бірақ осы стандарттарды ен­гіз­ген компаниялардың іс жүзін­де экологиялық саясаты мен оның нәтижелері бір-біріне сәй­кес кел­мейді. Әрине, кейбір мәсе­лелерді толықтай орындау үшін қаржы қолбайлау болуы мүмкін. Десек те, қолдан келетін, қаржы жететін тұстарын орындауға құлықсыз. Ең өкініштісі, компаниялардың қоршаған ортаны қорғауға же­те көңіл бөлмеуі. Олар сол өңір­дегі адам­дардың өміріне, денсау­лығына, табиғаттың ахуалына қауіп төнді­ретінін түсіне бермейді. – Өкілетті органдардың тарапынан мұнай компанияларына қоршаған ортаны ластағаны үшін қыруар айыппұл салғанын естіп жатамыз. Олар сонда бұдан да қорытынды шығармай ма? – Экологиялық кодексте кел­тірілген залалды компа­ниялардың өтеуге тиіс екені айтылған, оның жолдары да тайға таңба басқандай көрсетілген. Бірақ іс жүзінде мұ­най компанияларына қоршаған ортаға келтірілген залалды өн­діруге байланысты салынатын айыппұл зиянның орнын толық көлемінде ақтамайды. Себебі, компаниялар үшін қазіргі экологиялық заңнамадағы жағдай тиімді. Олар көзге көрінетін залалды ғана өтей­ді. Ал көзге көрінбейтін және ке­шенді экологиялық, санитарлық-эпидемиологиялық, агромиялық зерттеулерді қажет ететін залал сол күйінде қалады. Керек десеңіз, мұнай компаниялары салынатын айыппұлдың шамасын жоспарлап қояды. Оларға жаңа технологияларды іске асырып, жасыл экономика талаптарына қадам жасаудан гөрі айыппұлды төлей салған оңай.Мысал келтірер болсақ, Қызылорда облыстық экология департаментінің 2013 жылдың соңғы 10 айдағы тексеру қорытындысы бойынша бір де бір қылмыстық құрамы бар экологиялық заң бұзушылық орын алмаған. Қажет десеңіз, бір де бір компанияның мемлекеттік лицензиясы немесе экологиялық рұқсатын тоқтатуға ұсыныс беріл­меген. Мұны Қызылорда облысында жұмыс істеп жатқан мұнай компанияларының заңды қатаң сақтауымен байланыстыра алмайсыз. Аталған мәселенің түп негізі, заңның кейбір тұстарының дұрыс әзірленбеуінде деп есептеймін. – Сонда сіз мұнай компания­лары заңды қасақана бұзады демекшісіз бе? – Біріншіден, экологиялық зиян келтірген компаниялар­ды жауапкершілікке тарту өте қиын. Көбіне әкімшілік жауап­кершілікпен шектеліп, қажетті айыппұлын төлей салады. Ал келті­рілген зиянынан туындайтын мәселелер оларды ойландырмайды. Мәселен, шикізаттың төгілу салдарынан жерасты суларына, адамдардың денсаулығына тигізетін экологиялық зиянның кейбір зардаптары бүгін белгілі болмайды. Ол кейін байқалады. Сондықтан зиян келтірген мұ­най компаниясын азаматтық жауап­кершілікке тартып, одан өтемақы өндіру мүмкін емес. Онымен қоса, мұнай және газды өндіру кезінде ауаға шығарылған зиянды заттар жерге, суға, жан­уар­ларға, не жер қойнауына келтірілген залал сияқты емес. Оның шынайы және объективті бағасын шығару мүмкін емес. Ауа мен озон қабатында шоғырланған ластаушы заттар көп уақыт сақ­тал­майды. Сол себепті, бағалау кезінде оның аэрозольдерінің диф­фузиялық жолмен ауаға шашы­рағанын анықтау өте күрделі шаруа. Сондықтан ол көп жағдайда сотта дәлелденбей жатады. Міне, осы жағдайлардан кейін мұнай және газ өндіретін компанияларға айыппұл төлеген тиімді ме, әлде қауіпті қалдықтарды залалсыздандыру және кәдеге жарату шараларын жүргізген пайдалы ма? Статистикалық деректерге сүйенсек, 2012 жылы Қызылорда облысының мұнай және газ кәсіпорындары 70 мыңға жуық түрлі өндірістік қалдықтарды шығарған. Бірақ оның бірде-бірі өңделмеген, пайдаға асырылмаған, тек арнайы ұйымдарға тапсыра салған. Ал ондай ұйымдарда қалдықтарды өңдеу және іске жарату технологиялары жоқ. Олар қалдықтарды бар болғаны арнайы полигондарда не көме салады, не өзге кәсіпорын ауласында сақтап қояды. Бүкіл Қызылорда облысындағы барлық өндірістік қалдықтардың 74%-ы мұнай және газды өндіру компанияларының қызметіне тиесілі екен. Мәселенің қаншалықты қиын екенін осыдан-ақ аңғаруға болады. – Егер де заң жүзінде компа­ниялардың жауапкершілігін күшейтсек, бұл оң септігін тигізе ме? – Шетелдерде табиғат пайдаланушылар экологиялық заңнаманы сақтауға, жасыл экономикаға кө­шуге заңдық тұрғыдан ынта­ландыру арқылы жүргізіледі. Айталық, таза жанар-жағармай шығарған, ауаға шығарындыларын азайтқан, төгінділерін тазартқан, қалдықтарын кәдеге жаратқан кәсіпорынды салықтан босату, мүлкінің кепіл сомасын көтеру, несие беру, тексерістерден босату сияқты жеңілдіктер берген. Бәлкім, бізге де осы талаптарға көшу керек шығар. Ал заңды күшейтіп, талапты арттырғаннан қаншалықты пайда болатыны белгісіз. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Ержан БАЙТІЛЕС, «Егемен Қазақстан». Қызылорда облысы.