МАДРИД. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жаһандық институционалдық тәртіп ескірген. Бұл таңғаларлық жаңалық емес. Реформаның қажет екені бұрыннан белгілі еді. Дегенмен өзгерістерді көптеген адамның ойлағанынан да жан-жақты әрі шұғыл жасау керек.
Оның себебін анықтау қиын емес. Билік жаңа (және бұрынғыдан да көп) ойыншыларға тиесілі. Әсіресе мемлекеттік емес ойыншылар үлкен ықпалға ие. Халықаралық ынтымақтастық нақты ережелер мен келісімдерге негізделген қатаң құқықтық тәсілден жұмсақ заң мен өзін өзі реттеуге негізделген әдіске ауысты. Мұның жарқын мысалы – 2015 жылы қол қойылған Париж климат келісімі. Құжат мемлекеттердің өзіне алған міндеттемелеріне негізделген.
Осындай өзгерістер кезінде тұрақтылықты сақтау үшін маңызды салалардағы ынтымақтастықты (мәселен, қырып-жою қаруларын таратпау және климаттың өзгеруі) қолдай отырып, қолданыстағы тәсілдер мен құрылымдарды түбегейлі қайта қарауымыз керек. Өткен айда Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 76-сессиясы (UNGA 76) басталуы осы үдерістің, халықаралық тәртіптің қандай екенінен хабар береді.
Ауқымды декларациялар мен түзілуі тиіс тізімінен басқа UNGA-76 жиыны «халықаралық тәртіп» пен оның болашағына қатысты көзқарасты нақтылады. Мұндай ұстаным бес санатқа бөлінеді. Олар – «ту ұстаушылар», «амбивалентті ойыншылар», «су жұқпас операторлар», «бұзушы стратегтер» және «жаңартушылар».
Еуропалық одақтың «ту ұстаушылар» атанғаны таңғаларлық емес. Тек заңда бар әрі заң арқылы әрекет ететіндіктен, Еуропалық одақ 1945 жылдан кейінгі ережелерге негізделген тәртіптің жетекші чемпионы саналады. Ұйым сондай-ақ құндылықтарға арқа сүйейді. Осылайша, реттеуші супер держава, өзіндік «әлемдік төреші» атануға ұмтылады.
Мұны Еуропалық кеңестің президенті Чарльз Мишельдің UNGA жиынындағы баяндамасынан анық аңғардық. Онда Еуропалық одақтың жаһандық, ережелерге негізделген бастамалардағы көшбасшылығын айқындап, БҰҰ жүйесінің негізгі ұстанымдарына – «ережелерге негізделген халықаралық тәртіпке» оралуға шақырды. Дегенмен Еуропалық одақтың ұстанымында да қарама-қайшылық бар. Ресей газын Германияға тікелей жеткізетін «Солтүстік ағын-2» құбыры Еуропалық одақтың ұстанымына сәйкес келе қоймайды. Сондай-ақ таяуда жасалған француз-грек қорғаныс келісімі де – осы қатарда.
«Амбивалентті ойыншылар» ретінде Америка Құрама Штаттары аталады. Иә, АҚШ қазіргі халықаралық тәртіпті құруға жетекшілік етті. Әрі ондаған жыл бойы оны белгілейтін негізгі ойыншы болды. Бірақ Америка өздері тез келіскен келісімдерді ратификациялауға асықпады. Естеріңізде болса, АҚШ тарапы президент Вудроу Уилсон іргетасын қалаған Ұлттар лигасының БҰҰ-ның ресми мүшелігіне енуіне қарсы дауыс берді.
Қазіргі таңда АҚШ президенті Джо Байден төрт жыл бойы Дональд Трамп басқарған кездегі «Америка бірінші» бастамасынан кейін халықаралық тәртіптің орталығын «Америка қайта оралғанына» әлемді сендіргісі келеді. «Өз халқымызға пайда әкелу үшін басқа әлеммен де тығыз қарым-қатынас жасауымыз керек. Өз болашағымызды қамтамасыз ету үшін басқа серіктестермен, өз серіктестерімізбен ортақ болашаққа ұмтылуымыз керек», деді ол БҰҰ-ның Бас Ассамблеясында сөйлеген сөзінде.
Әйтсе де, АҚШ бұрынғыдан бетер бір полярлана түскен. Байден әкімшілігі Қытаймен ұлы державалық бәсекелестік саясатын жалғастырып жатыр. Шын мәнінде, Байден айтқан сөздің көп бөлігі қытайлық әріптесі Си Цзиньпинге арналған.
«Қателеспеңіз, Америка Құрама Штаттары өзін, одақтастарын және мүдделерін шабуылдан қорғауды жалғастырады. Сондай-ақ АҚШ-тың маңызды ұлттық мүдделерін, соның ішінде тұрақты және ықтимал қауіптерден қорғай береміз», дейді ол.
«Су жұқпас оператордың» озық үлгісі саналатын Си басқаша шешім қабылдады. Ол пандемия басталғаннан бері Қытайдан басқа жерге аяқ баспады. БҰҰ-ға қатысушыларға арнаған бейне хабарламасында Си кейінгі кезде айтып жүрген «қасқырға тән жауынгерлік сөздерінен» алыстап, әлемді тыңдағысы келетіндей ойды жеткізді. Қытайдың «әлемдегі бейбітшілікті құрушы», «халықаралық тәртіпті қорғаушы» ретіндегі көзқарасын алға тарта отырып, «ынтымақтастық», «бәріне жеңіс сыйлайтын серіктестік» және «нағыз көпжақтылық» туралы айтты. Си халықаралық құқықты өз пайдасына қалай қолдануды жақсы біледі. Дегенмен ол шын мәнінде «Вестфаль егемендігін» ғана мойындайды.
«Вестфаль егемендігі» – «бұзушы стратегтердің» ең көрнектісі саналатын Ресейдің де сүйікті қағидасы. Бірақ Ресей сыртқы істер министрі Сергей Лавровтың пікірі бойынша егемендік «ережелерге негізделген тәртіп» жөніндегі батыстың тұжырымдамасына мүлдем сәйкес келмейді. Лавровтың сөзі көбіне елене бермейтін шындықты аңғартады. Ресей жай ғана «бұзушы» емес. Путиннің популизмі мен демагогиясы – либералды әлемдік тәртіпті бұзу үшін мұқият жасалған әрекеттің бөлігі.
Соңғысы «жаңартушылар» деп Үндістанді айта аламыз. Премьер-министр Нарендра Моди өз сөзінде Үндістанды «демократияның анасы» ретінде сипаттап, елде мыңдаған жылға созылған демократияның ұлы дәстүрі бар екенін жеткізді. Модидің үнді демократиясын британ отаршылдық мұрасынан бөліп қарастыруы мынаны аңғартады. Орта деңгейдегі мемлекеттердің басшылары ескі институттық ұстанымға жаңа серпін беруге тырысады.
Көптеген сарапшы жаңа одақтарды, келісімдер мен ынтымақтастықты соғыстан кейінгі либералды тәртіптің орнына қалыптасып жатқан жаңа жаһандық тәртіпсіздік ретінде қарастырады. Олар БҰҰ мінберінде кейбір мемлекеттер басшылары айтқан деструктивті немесе ақылға қонбайтын пікірлері мұны күшейтуі мүмкін деп қарастырады.
«Ту ұстаушылар» адал, бейтарап диалог құру үшін «Жаңартушылармен» (әрине, АҚШ-пен де) ынтымақтасуы керек. Бұл либералды тәртіпке ғана сүйенуді білдірмейді. Керісінше қазіргі әлемге бейімделген, мағыналы және ойластырылған реформаны қарастырады. Еуропалық одақ бұл бастаманың алдыңғы қатарында болу керек.
Ана ПАЛАСИО,
Испанияның бұрынғы сыртқы істер министрі, Дүниежүзілік банк тобының бұрынғы вице-президенті және бас кеңесшісі, Джорджтаун университетінің штаттан тыс мұғалімі
Copyright: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org