«Әйелдерге қатысты тұрмыстық зорлық-зомбылық және басқа да ауыр қылмыстарға, әсіресе, балаларға қатысты қылмыстарға қолданылатын жазаны шұғыл түрде қатайту қажет». Бұл – Мемлекет басшысының бір жыл бұрын «Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі» атты Жолдауында айтқан тапсырмасы. Сол уақыттан бері бала құқығын қорғау және тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы іс-қимыл мәселесіне басымдық беріліп келеді. Атқарылған ауқымды жұмыстар да аз емес.
Отанның бастауын отбасыға тіреген халықпыз ғой. Ал отбасында береке, үй ішінде мейірім болмаса, ол шаңырақтың көсегесі көгермейді, керісінше керегесі сөгіле бастайды. Зорлық-зомбылықтың зардабын бүгін әйел тартса, зияны баланың болашағына тиері сөзсіз. Себебі құдайдың құтты күні ұрыс-төбелесті көріп, дау-жанжалды естіп өскен баладан сау ұрпақ шықпасы анық. Сол үшін де бізге қоғамның бітеу жарасына айналған тұрмыстық зорлық-зомбылықтың себебі мен салдарының алдын алып, жолын бөгеуге аса мән беру қажет. Өйткені бұл түптеп келгенде ел ертеңін қалыптастыру үшін қажет.
Байқап қарасақ, өз үйінде зорлық-зомбылық көргені туралы арыз-шағымның 90 пайызы әйелдерден келіп түседі екен. Ал бұл санның артында қаншама баланың көз жасы мен сәби кезден тас-талқан болған тағдыры жатыр. Былтыр елімізде 128 мың шаңырақ көтерілсе, оның 22,5 мыңы ажырасып кеткен. Ал Бас прокуратураның мәліметіне сүйенсек, соңғы екі жылда елімізде тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты тіркелген қылмыс саны 2 мыңға жуықтаған. Жапа шеккен әйелдің саны мыңнан асса, жүзге жуық бала зәбір көрген.
Ана мен бала құқықтарының назардан тыс қалғанын қатаң сынға алған Президент осыған орай стратегиялық құжатта зорлық-зомбылықтан зардап шеккен балалар мен олардың отбасын қорғау жөнінде толыққанды бағдарлама әзірлеуге баса назар аударған-ды. Осы бағдарлама аясында «Дағдарыс орталықтарының қызметін жетілдіру, отбасы-тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу және агрессорлармен жұмыс бойынша шараларды әзірлеу және іске асыру» республикалық жобасы әзірленді.
Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің тапсырысымен іске қосылған жоба өткен жылдың 1 наурызынан бастап еліміздің 17 өңірінде жүзеге асырылып келеді. «Қазақстанның тең құқық пен тең мүмкіндік институты» қоғамдық қорының мұрындық болуымен республика көлемінде жүргізілген ауқымды іс-шараны «Азаматтық бастамаларды қолдау орталығы» коммерциялық емес АҚ қаржыландырады.
Жақында жобаның 8 айлық қорытындысына арналған баспасөз-конференция ұйымдастырылып, басқосу барысында тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесімен айналысып жүрген мамандар ой-пікірлерімен бөлісті. Жоба аясында жыл басынан бері тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу және Қазақстандағы жағдайды жақсарту мақсатында қолға алынған кешенді іс-шаралар сөз болған жиында көңілге қаяу түсірген мәліметтер айтылды. Жоба координаторы, қордың әлеуметтанушысы Татьяна Резвушкинаның мәлімдеуінше, елімізде тұрмыстық зорлық-зомбылық фактісі ең көп тіркелетін аймақтардың көшін Шығыс Қазақстан облысы бастап тұр екен. Бұл өңірде биылғы 7 айда сот 6,5 мыңға жуық қорғау нұсқамасын шығарған. Одан кейін отбасындағы зорлық-зомбылық деректері Қарағанды және Қостанай облыстарында жиі анықталатыны белгілі болып отыр. Қарағандыда соңғы жеті айда 5248, ал Қостанай өңірінде 5 мыңға жуық қорғау нұсқамасына қатысты сот шешімі шыққан. «Бұл сандар қоғамдағы тұрмыстық зорлық-зомбылықтың ащы шындығын ашып береді» деген қор өкілі өз үйінде ерінен зорлық көріп, таяққа жығылған әйелдердің көбі алғашында полицияға арыз жазғанымен, кейін қайтарып алатынын, соның салдарынан көп істің орта жолда тоқтап қалатынын айтып, ана мен бала тағдырына алаңдаушылығын білдірді.
Қазақстанда өңірлердегі тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу механизмдерін жетілдіру бойынша 1-ші Республикалық жобалық кеңсе құрылған. Сонымен қатар жобалық кеңсе аясында Президент жанындағы Әйелдер істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия, ІІМ, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне ынтымақтастық туралы ресми хаттар жолданып, жобаның өңірлік менеджерлерімен жұмыс кеңесі өткізілген. Қазіргі таңда ел көлеміндегі 17 дағдарыс орталығының барлығымен ынтымақтастық туралы меморандум да жасалған. Елімізде өзектілігін жоймай келе жатқан өткір мәселеге қатысты пікірін білдірген жоба координаторы: «Ауқымды жоба қолға алынғалы бері әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау, кәмелетке толмағандармен жұмыс жөніндегі және учаскелік инспекторлар, тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына арналған дағдарыс орталықтары, баспаналардың заңгерлері мен психологтеріне арналған онлайн тренингтер өткізілді. Бұл іс-шараларға 400-ден астам адам қатысса, онлайн вебинарлар 200-ге жуық білікті маман мен дағдарыс орталықтары қызметкерлерінің басын қосты. Ал біз пайдаланған инновациялардың ішінде дағдарыс орталықтарына арналған кейс-менеджмент технологиясының тәжірибесі де таратылды», дейді.
Қоғамдық қор президенті Маргарита Өскембаева жоба аясында еліміздің барлық өңіріндегі тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына арналған дағдарыс орталықтары мен баспаналардың алғаш рет мониторингтен өткенін мәлімдеді. Оның айтуынша, мониторинг кезінде бұл мекемелердің жұмысын бағалау индикаторлары әзірленіп, жұмыстың сапасы мен нәтижесіне тәуелсіз талдау жасалған. «Қазіргі таңда елімізде 30-ға жуық дағдарыс орталығы мен баспана бар. Сауалнама кезінде олардың әлеуметтік қызметтерді ұсыну сапасына қатысты сұрақтарға жауап алынып, қауіпсіздік жағдайы, қаржыландырылуы, инфрақұрылымы бойынша сараптамалық жазба дайындалды», дейді ол. Сондай-ақ аймақтардағы мамандар алғаш рет жәбірленушілермен ғана емес, отбасының берекесін алып жүрген еркектермен жан-жақты жұмыс жасауға бет бұрған. Психологтер, заңгерлер, дәрігерлер мен дағдарыс орталықтарының қызметкерлері үй тирандарына «жұдырықтасудың» зардаптарын айтып, ашуды жеңу, шиеленісті шешу жолдарын түсіндіруге тырысқан. Осылайша, жоба аясында 300-ден астам «отбасы тираны» тәжірибелік әдістемелерден өтіп, «Агрессорлармен жұмыс бойынша нұсқау» әзірленген. «Өкінішке қарай, елімізде отбасы агрессорлармен жұмыс істейтін арнайы ұйым, не осыған ұқсас жүйе мүлдем жоқ. Біз қазіргі таңда тек мәселенің салдарын шешумен айналысып жүрміз. Ал зорлық-зомбылықты туындатып отырған бастапқы себебіне мән бере бермейміз, оның «басты кейіпкерін» жазалаумен ғана шектелеміз. Тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбанымен ғана жұмыс істеудің дұрыс емес екенін әлемдік тәжірибе де көрсетіп отыр. Сондықтан да қауіптің басты көзімен – «отбасы тирандарымен» де жұмыс істеу қажет», дейді бұл жөнінде М.Өскембаева.
Қазіргі уақытта аймақтардағы дағдарыс орталықтарында отбасының ойранын шығарған ерінен зардап шеккен мыңға жуық әйел психологтің жеке кеңесін алса, 1550 адам топтық кеңестен өткен. Ал жобаға қатысушы 4 адвокат Нұр-Сұлтан, Степногорск, Қарағанды қалаларында тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесімен бетпе-бет келген әйелдерге 44 заңгерлік кеңес өткізді.
Отбасы тиранынан қалай қорғану керек? Зорлық-зомбылыққа ұшыраған әйел не істеуі, қайда хабарласуы қажет? Өз шаңырағынан жылу таппаған ана мен балаға дағдарыс орталықтары нақты қандай көмек көрсете алады? Осы сияқты сұрақтарға жауап беретін 4 әлеуметтік бейнеролик түсірген жобаның бренд-амбассадоры, актриса Айнұр Ілиясова тұрмыстық зорлық-зомбылық бұл емдеуді, мамандарға жүгінуді қажет ететін қоғамның терең жарасы екенін айтып: «Еліміздегі ана мен балаға қатысты өзекті мәселелерге бейжай қарай алмаймын. Себебі отбасындағы дау-жанжалдың, зорлық пен қара күштің ақыры әйел мен сәби тағдырына қалай терең әсер ететінін білемін. Шындап келгенде бұл мәселені жылы жауып қоюға болмайды. Бұл емдеуді, мамандарға жүгінуді қажет ететін қоғамның бітеу жарасы», дейді А.Ілиясова.
ІІМ Әкімшілік полиция комитеті төрағасының орынбасары Алексей Милюк қабылданған «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» Заң тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу бойынша қабылданып жатқан профилактикалық іс-шараларға белгілі бір түзетулер енгізгенін айтады. Ол сондай-ақ қорғау туралы бұйрық шығару қайта құқық бұзушылықтың алдын алуда үлкен рөл атқаратынын алға тартты. «Қорғау нұсқамасы тұрмыстық зорлық-зомбылықтың жеке профилактикасы шарасы және отбасы-тұрмыстық қатынастар саласында құқық бұзушылық жасаған адамның құқықтық санасына және мінез-құлқына әсер ету шарасы ретінде заңнамада алғаш рет қолданылады. Бұл бұйрықты шығарудың басты мақсаты – жәбірленушіге физикалық немесе психикалық қауіп төнген кезде оның қауіпсіздігін дереу қамтамасыз ету», дейді ІІМ өкілі.
Қорғау нұсқамасының қолданылу мерзімі – 30 күн. Осы уақыт аралығында өзіне қатысты шектеулер қойылған адам профилактикалық есепке алынып, оған бақылау жүргізіледі. Ал учаскелік полиция инспекторлары есепке алынған «отбасы тиранын» тұрғылықты жері бойынша аптасына кемінде 1 рет барып тексеріп, профилактикалық әңгіме жүргізеді. «Қорғау нұсқамасының шарттарын бұзып, қайта тұрмыстық зорлық-зомбылық жасаған адамға Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 461-бабымен алдымен ескерту жасалады немесе 5 тәулікке дейін қамауға алынады», деген А.Милюк биылғы тоғыз айда республика көлемінде 65 мыңға жуық қорғау нұсқамасы шығарылғанын мәлімдеді. Нұсқама талаптарын бұзған 4193 адам жауапқа тартылған.
ТҮЙІН. Отбасы – адамның ең жақын, ең жылы, ең аяулы мекені. Ал осы мекенде жақынынан зорлық, арқа сүйер ерінен зәбір көрген әйел қашанғы дағдарыс орталығын пана тұтып, психологке мұңын шағуы қажет? Шаңырағындағы тәртіп пен тәрбиені қабағымен-ақ түзей алған әкелеріміз қанша ашуға булықса да әйеліне жұдырығын ала жүгіріп, ұл-қызына ауыр сөз айтқан емес. Қаталдығы тастан қатты болса да шаңырағын мейірімге толтырып тұратын. Бүгінде тұрмыстық зорлық-зомбылық – 65 мыңға жуық әйелдің жүрегіндегі налаға, бүкіл қоғамның бітеу жарасына айналды. Ал бітеу жараның түптің түбінде жарылары анық.