Алғашқы қорытынды: екі жинақ әзір

Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау мәселелері жөніндегі Батыс Қазақстан облысының өңірлік комиссиясы биылғы 20 қаңтарда әкім қаулысымен құрылған болатын. Бүгінде комиссия құрамында 19 адам болса, оның жетеуі – ғылыми дәрежелі тарихшы, 2 адам – өлкетанушы, 1 адам – журналист екен. Комиссия құрамындағы 9 ғалымға ведомстволық арнайы архивтерде құпия құжаттармен жұмыс жасау үшін рұқсат берілген.

Өңірлік комиссия шеңберінде 7 бағыт бойынша жұмыс тобы құрылып, жетекшілер бекітілген. Сондай-ақ тұрғындар арасында сауалнамалар ұйымдастыру, елдімекендердегі ақсақалдар мен өлкетанушыларды, тарихшы мұғалімдерді, кітапхана және музей қызметкерлерін тарта отырып, саяси қуғын-сүргін құрбандары есімдерін, тың деректер мен фактілерді анықтау бойынша жүйелі жұмыс басталып кетті.

Батыс Қазақстан облысы Полиция департаментінің арнайы мемлекеттік мұрағаты қорында ақтауға жатпайтын тұлғалардың 566 ісі, қуғын-сүргінге ұшыраған, сот органдары ақтаған тұлғаларға қатысты 7177 іс және Германияда әскери тұтқында болған және өз еліне қайта оралған бұрынғы КСРО азаматтарына қатысты 851 іс сақтаулы екен.

Ал Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі Комитетінің БҚО бойынша басқармасының арнайы мұрағатында «Арнайы қоныс аудару және жер аударылғандардың жеке істер коллекциясы» сақтаулы. Оның ішінде арнайы қоныс аударушыларды есепке алған 1 437 құжат, жер аударылғандардың есепке алған 703 құжат, арнайы қоныс аударушылардың 199 жеке ісі, жер аударылғандардың 1243 жеке ісі бар екен.

Әрине, комиссия қарайтын істердің басым бөлігі Батыс Қазақстан облысының мемлекеттік архивінде екені сөзсіз. Мұнда мешіттердің жойылуы бойынша 20 қорда 25945 іс, ұжымдастыру бойынша 24 қорда 55483 іс, босқындар бойынша 5 қорда 1186 іс, тәркілеу бойынша 8 қорда 3055 іс, ашаршылық бойынша 7 қор ішінде 150 іс бар екен.

Көріп отырғанымыздай, атқарылатын жұмыс ауқымы өте үлкен. Бұл алдағы бірнеше жылға созылатын тынымсыз еңбек деуге болады.

Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі қызметтерді тамыз айынан бері «DANA» ғылыми-зерттеу орталығы жүзеге асыруда. Сөйтіп, жобаға қатысушы ғалымдарға облыстық бюджеттен бөлінген қаражат шеңберінде еңбекақы, іссапар шығындары төленіп, сайт жасақтау, іздестіру жұмыстары мен кітап шығару бойынша жұмыс жүруде.

«Биылғы Жолдауында Мемлекет Басшысы тарихымызды түгендеп, болашаққа көзқарасымызды айқындай түсуіміз қажеттігін айтып өтті. Сондықтан бұл комиссияға өте үлкен, ауқымды міндет жүктеліп отыр. Өткен ғасырдағы саяси қуғын-сүргін большевиктік-сталиндік биліктің кінәсінен бастау алған. Қуғын-сүргіннің мұншалықты ауқымын білетін адамзат бұрын-соңды білген емес. Қазақ даласындағы репрессия халқымызға орасан зор адами және экономикалық шығын мен зиян әкелді. Оның салдары осы күнге дейін жадымыздан кетпейді» деді өңірлік комиссияның отырысында сөйлеген сөзінде Батыс Қазақстан облысының әкімі Ғали Есқалиев.

Әкімнің айтуынша, өңірлік комиссияларды құрудың негізгі мақсаты – Мемлекет Басшысының Жарлығын толық орындап, ұсыныстар әзірлеуі үшін осы уақытқа дейін құпия болып келген немесе әлі белгісіз, ұмытылған деректерді, фактілерді табу, жинау, репрессияның түрлері мен механизмдерін анықтау, ауылдардағы қуғын-сүргін орталықтары мен орындарын, құрбандардың санын, аты -жөнін анықтау және зардап шеккендер туралы осы мәселеге қатысты басқа да ақпарат жинау, талдап- сараптау.

Батыс Қазақстан облыстық ішкі саясат басқармасының басшысы Дархан Қадыралиев саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі өңірлік комиссияның жұмысын ұйымдастыру бойынша сөз алып, алғашқы нәтижелерді жария етті. Мәселен, жыл басынан бері өңірлік комиссияның 3 отырысы, жұмыс тобының 8 жиыны өткізілген. Саяси қуғын-сүргін мәселесіне қатысты ақпарат және жұмыс тәжірибелерімен алмасу мақсатында Ақтөбе, Атырау, Қостанай, Маңғыстау облыстарымен аймақтық семинар ұйымдастырылса, қыркүйек-қазан айлары аралығында республикалық Жобалық кеңсе ұйымдастырылған 11 семинарға өңірлік комиссия мүшелері қатысып, жетекшілік ететін жұмыс тобы тақырыптары бойынша баяндама жасаған.

Батыс Қазақстан облысындағы бір ерекшелік – саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі қызметті жүргізу жобалық кеңсе форматында «Дана» ғылыми-зерттеу орталығына тапсырылғаны дер едік. Бұл өте сәтті шешім болды. Өйткені бұл орталық 2012 жылдан бері ғылыми-зерттеу және тарихи танымдық жұмыспен жүйелі айналысып келеді. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы өңір тарихына қатысты көптеген зерттеу еңбектері жарияланған «DANAqaz» тарихи-танымдық журналының бүгінге дейін 58 саны жарық көрді. Сондай-ақ, Ресейдің Мәскеу, Санкт-Петербург, Уфа, Орынбор қалалары архивтерінен алынған материалдар негізінде Күнбатыс Алашорда зиялылары мен өңірдің баспасөз тарихына қатысты 9 кітап жарыққа шықты. Ал осы жоба шеңберінде арнайы мәліметтер базасы жүктелген www.batysmura.kz тарихи танымдық, ғылыми-зерттеу порталы іске қосылды. Бұл интернет-ресурста саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау бойынша 5 бөлім жұмыс жасайды. Сонымен қатар, жергілікті тұрғындар мен қызығушылық танытқан тұлғаларға порталға кіріп онлайн сауалнама толтыру мүмкіндігі жасалған.

Өңірлік комиссия жұмысына ерекше жан бітірген бір оқиға – жергілікті ғалым-мамандардың Алматы қаласына екі апталық іссапары болды. Оралдық зерттеушілер Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты, Мемлекеттік комиссияның Алматы бөлімшесі, Жаңалық ауылында орналасқан Саяси қуғын-сүргін құрбандарының музей кешені, Президент архиві, Ұлттық кітапхана, Алматы қаласының Полиция департаменті мен ҰҚК-нің арнайы архивтері, Алматы қалалық мемлекеттік архиві сынды орталықтар мен архивтерде жұмыс жасап, өңір тарихына қатысты тың деректермен танысты. Ғылыми іссапар нәтижесінде алматылық ғалым-мамандармен, архивистер ізденушілермен өңір тарихын зерделеу бойынша байланыс орнатылып, архивтерден 4 000 беттей құжат көшірмесі әкелінді.

Жалпы осы уақытқа дейін жүргізілген ғылыми ізденушілік жұмыстар нәтижесінде сан түрлі саяси мотивтер бойынша репрессияға ұшыраған жандардың тізімі жасақталуда.

Атап айтқанда, 1920-1930 жылдары облыс аумағындағы көтерілістер мен халық наразылықтарына қатысқаны үшін репрессияға ұшыраған 170 адам, күштеп ұжымдастыру кезінде қудаланған 500-ге жуық бай-кулак пен шаруа, күштеп қоныс аударылған 3500 адам, қудалауға ұшыраған 1001 дін өкілі (894 мұсылман, 107 христиан), ІІ дүниежүзілік соғыс тұтқындары қатарынан 2939 адамның тізімі жасалды. Бұл тізімді жұмыс топтары мұқият зерделеп, толық ақтау үшін Мемлекеттік комиссияға жолдайтын болады.

Сонымен қатар жұмыс тобы өкілдері облыс аумағында саяси қуғын-сүргінге ұшырағандардың жерлеу орындарын, НКВД лагерлері болған жерлерді іздестіруде. Бұл бағытта далалық экспедициялар мен танымдық бағыттағы іздестіру жұмыстары өңірдің Теректі, Тасқала, Сырым, Қаратөбе, Бөрлі аудандарында жүргізілді.

- Қазақстанда 1927-1953 жылдары 103 мың адам жазаланып, 25 мыңдай адам атылған деген дерек айтылады. Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жұмыстары барысында осы деректердің нақтылығына көз жеткізіп, төгілген жас пен қанның әділетсіздіктен екендігін тағы бір мәрте дәлелдейміз. Халықты соғыссыз-ақ, өз билігі миллиондып қырып, жер бетінен жойып жіберердей жасаған геноцид әрекеті үшін кінәлі болған ата-әжелерімізді ар алдында, болашақ ұрпақ алдында ақтау жұмыстарына ат салысу біз үшін үлкен құрмет, абырой болмақ. Осы қайырлы істі атқаруды Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен пәрмен беріліп басталуы істің нәтижелі аяқталар деген сенімді арттыра түседі, - деді Батыс Қазақстан тарихи-өлкетану музейінің ғалым-хатшысы, «DANA» ғылыми-зерттеу орталығының директоры Жантас Сафуллин.

Жоғарыда айтылғандай, өңірлік комиссия Орал мен Алматы қалаларындағы архивтерден көптеген тың деректер анықтады. Жантас Нәбиоллаұлының ойынша, мұның бәрі барлау, қай жерде не барын бағамдау. Алдағы уақытта осы архивтердің бәрінде жүйелі жұмыстану қажет болады.

Сапар барысында Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының басшысы Зиябек Қабылдинов республикалық деңгейдегі танымал ғалымдармен бірнеше семинар-кеңес, кездесу ұйымдастырып, көп қолдау көрсетті. Ал Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архивінің директоры Сәбит Шілдебай мен «DANA» орталығының басшысы Жантас Сафуллин болашақта бірлескен жобаларды жүзеге асыруға шарт жасасты. Бұл келісім нәтижесінде Орталық архив қорында сақталған тарихи құжаттар негізінде Батыс Қазақстан облысы тарихына қатысты жинақтар жарыққа шықпақ.

Енді өңірлік комиссияның аз уақыт ішінде атқарған жұмысына шолу жасап көрелік.

Осы кезге дейін көпшілікке Батыс Қазақстан облысында 1930 жылы болған Жаңақала көтерілісі ғана белгілі болатын. Өңірдегі халық көтерілістеріне қатысқаны немесе қолдағаны үшін саяси қуғын-сүргінге ұшырағандарды зерттеу тобына жауапты топтың жетекшісі, тарих ғылымдарының кандидаты Есқайрат Хайдаров облыстық полиция департаментінің арнайы мұрағатынан бұрын көпшілікке беймәлім боп келген халық наразылықтары мен баскөтерулерін анықтады. Мысалы, 1930 жылы Жымпиты ауданының №15 және №19 ауылында Ғаббас Досмұхамедов бастаған 16 адам тұтқындалып, бесеуі – ату жазасына, 11 адам – 3-10 жылға концлагерлерге жабылған. Осындай айып 1930 жылы Орда ауданына қарасты Сүйіндік және Қасымтау ауылдарының 9 тұрғынына да тағылып, 5-10 жыл мерзімдерге концлагерге жіберілген. Сол сияқты ұжымдастыру саясатына қарсы шыққан Шыңғырлау ауданы №16 ауылының 16 тұрғыны 1933 жылы 3-8 жылға сотталса, 1930 жылдары Қазталов және Фурманов аудандарында ұсталған «контрреволюциялық ұйымның» 2 мүшесі – өлім жазасына, қалған 6-ы 10 жыл мерзімге еңбекпен түзеу лагеріне кесілген.

Кулактар, байлар, жартылай феодалдар мен шаруалардың ақталмаған қуғын-сүргін құрбандарын зерттеу бойынша да жаңалық көп. Қазақстан бойынша 1928 жылы жүргізілген байларды тәркілеу Орал округінен 71 бай тізімге енген болатын. Осы 71 байдың 11-іне қатысты қосымша қылмыстық іс көтеріліп, олар 1929 жылдың көктемінде Пенза қаласына жер аударылғаны анықталды. Қазіргі таңда Батыс Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағатында жоғарыда айтылған 71 байдан бөлек тәркілеуге ұшырағандар тізімдері анықталуда. 1929-1932 жылдары тәркіленгендер тізімі табылды. Болашақта архив құжаттарымен біріктіріп, жинақ шығаруды жоспарланды.

Күштеп ұжымдастыру және 1930 жылдардағы ашаршылықтан жойылған немесе жапа шеккендерді анықтау бойынша жұмыс тобының жетекшісі, тарих ғылымдарының кандидаты Бақтылы Боранбаева тапқан деректер ел ішінде күштеп колхоздастыру, ұжымдастыру және мемлекетке ет, астық даярлау науқандары кезінде асыра сілтеушілік, бұрмалаушылық, озбырлық, қорқыту, дөрекілік көрсету әдістері қолданылғанын дәлелдейді. Мысалы, қазақ ауылдарында бай, кулактарды тап ретінде жою кезінде Азғыр ауданы, Жиделі ауылындағы Құталиев Жұбалы, Нұрмұхаметов Дүйсекеш, Жолин Баймұкат т.б. кедейлер тұтқындалып, мал-мүлкі тәркіленген. Тіпті әйелдердің іш киімдері, ас қасықтарын түгел тартып алып, балаларының киімдерін сыпырып, тыр жалаңаш қалдырып кеткен. Осы сынды озбырлықтар кесірінен Қаратөбе ауданында Құлғазиев Мұхамедияр, Дибарова Күлсана, Сайдушев Сұлтан бастаған 19 мұғалім жұмыстан бас тартып, өзге округке кететінін мәлімдеген. Ұжымдастыруға қарсы шыққаны үшін тұтқындалған Азғыр, Жиделі ауылдарының 131 тұрғынына түрлі сот үкімі шығарылған. Ұжымдастыруға қарсы шыққан Заураль, Камен, Теплов аудандарының 320 тұрғыны ( балаларымен бірге) Азғыр, Орда, Жаңақала аудандарына құм тоқтату, балық аулау жұмыстарына жіберілген. Бұл адамдарың кейінгі тағдыры белгісіз, зерттеуді қажет етеді.

Алаш партиясы, Алашорда үкіметі идеясы үшін мемлекеттік қудалауға және қуғын-сүргінге ұшыраған адамдарды анықтау бойынша жұмыс тобының жетекшісі, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Альфия Байболсынова БҚО Ішкі істер департаментінің архив қорындағы Алашорда үкіметіне қатысты құпия құжаттармен, Мәжит Шомбалов, Ғаббас Досмұхамедов, Салық Омаров, Арон Қаратаев, Төлеген Иманғазиев, Айтқали Аблаевтың істерімен танысты. Алайда бұл істердің әлі құпия болуына байланысты ашып айтуға, не жазуға мүмкіндік жоқ.

Жұмыс тобының мүшесі, Жымпиты музейінің меңгерушісі Айнагүл Ойшыбаева 1929-1956 жылдары Сырым ауданы бойынша қуғын-сүргінге ұшыраған 224 адамның аты-жөнін анықтаған.

Сонымен қатар Батыс Қазақстан облысы аумағындағы жазалау лагерлері орындарын анықтау жұмысы да жүруде. Соңғы мәліметтерге қарағанда, Батыс Қазақстан облысы бойынша Саяси тұтқындар лагерлері ГУЛАГ жүйесінде қызмет жасаған. Орал округінде Каменлаг, Безымянлаг және Салават лагерлерінде 2-5 мыңға дейін тұтқын ұсталған. Атап айтсақ, Каменлаг қазіргі Саратов облысымен шектес Тасқала ауданы аумағында болған. 1940 жылы құрылған Безымянлаг БҚО мен Самара облысы шектескен аумағында орналасқан. Ал АЛЖИР жүйесінің Оралдағы бөлімшесі Салават лагері Орал қаласындағы орталық қалалық түрме жанында қызмет жасаған. Мұнда 1937 жылғы 15 тамыздағы арнайы бұйрық бойынша «Отанын сатқандардың» отбасы мүшелерін қамаған.

Бүгінде облыс аумағында НКВД-ның айыптау және жазалау үкімі орындалған бірнеше орын анықталды. Олар – Қазталов ауданында Шильная Балька ауылы, қазіргі Бәйтерек ауданының Дариян, Шапов, Янайкин поселкелері, Ақжайық ауданының Бударин, Жаңабұлақ ауылдары, Шыңғырлау ауданының Ащысай елдімекені, Бөрлі ауданының Бөрлі поселкесі, Теректі ауданының Федоровка поселкесі, Тасқала ауданың орталығы бұрынғы Каменка поселкесі. Бұл жерлерде қылмыстық іс жүргізу процестері өткізіліп, үкім сол жерде орындалған.

Жантас Сафуллин осындай үкім жүргізілді деген орындарға археологиялық қазба жұмыстарын жүргізуді ұсынып отыр. Егер боздақтар сүйегі табылып, нақты анықталса, ол жерлерді қорғауға алып, ескерткіш белгі орнату қажет.

Дәстүрлі дін өкілдері – саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау үшін зерттеу, ұсыныстар дайындау жөніндегі жұмыс тобы да соңғы бірнеше ай ішінде мыңнан аса дін өкілінің аты-жөнін анықтады. 1920 жылдан басталған қудалау кезінде «Совет үкіметіне жат элементтер» тізіміне кірген дін қызметкерлері сайлау пұрсатынан айырылып, жер аударылған. Біразы шетелге (негізінен Ресейге) бас сауғалаған. Ал 1930 жылдардың басында «босқындарды елге қайтару» бағдарламасымен елге оралған бұл тұлғалардың көбі 1937-1938 жылдары репрессияның екінші толқынына ұшырап, қатаң жазаға (көбіне ату жазасы) ұшыраған. Осы деректер жинақталған «Сенім үшін сергелдең» атты кітап осы жылдың соңына дейін жаық көрмек.

1939-1945 жылдары фашистік Германия, Финляндия және басқада Еуропа елдерінде қамауға алынған әскери тұтқындарды ақтау бойынша ұсыныстар дайындау жөніндегі жұмыс тобының жетекшісі, өлкетанушы Ахмедияр Батырханов Ресей Федерациясы Қорғаныс министрлігінің Орталық архивінен «Память народа» мен «Обд-Мемориал» сайттары арқылы 1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында істі болып, айыптылар ротасына жіберіліп, алдыңғы шепте қаза тапқан 29 батысқазақстандықты, соғыс жылдары әскери бөлімдерде жүріп, істі болып, ауыр жазаға кесілген (ату жазасы) 49 сарбазды анықтады. Соңғы тізімдегі 46 адам ақталмаған. Сондай-ақ соғыста тұтқынға түсіп, кейін босатылған 572 батысқазақстандық анықталды. Соғыс жылдары майданда істі болып, сотталған батысқазақстандық 110 адамның құжаты табылды. Бұл сарбаздардың тағдыры тым ауыр. Мысалы, Жымпиты ауданы бойынша соғыс жылдары тұтқынға түскен 68 адамның 57-сі тұтқында қайтыс болған. Теректі ауданынан тұтқынға түскен 35 адамның 32-сі концлагерде қаза тапқан. Бұрынғы Тайпақ ауданынан тұтқынға түскен 64 адамның 49-ы тұтқында қайтыс болған. Ал неміс концлагерлерінен аман қалып, елге келген жерлестерді тағы бір тозақ күтіп тұрды. 1946 жылы соғыста тұтқында болғаны үшін 613 оралдық Оңтүстік-Орал әскери трибуналының үкімімен 7-25 жылдар аралығына сотталған. Олардың арасында да әлі күнге ақталмағандар бар.

Ахмедияр Қуанұлы айыптылар ротасында қаза тапқан 29 адам, ату жазасына кесілген 49 адам, сотталған 110 адам және 253 соғыс тұтқынын – барлығы 441 адамды ақтауға ұсыну қажет деп санайды. Бұл топтың алғашқы нәтижелері де жыл соңына дейін жеке кітап болып жарық көрмек.

Қазақстанға күштеп көшірілгендерді анықтау, 1920-1940 жылдар аралығында мемлекеттің жазалаушы әрекеттерінен Қазақстаннан кетуге мәжбүр болған босқындарды ақтау бойынша жұмыс тобының жетекшісі, өлкетанушы Айболат Құрымбаев Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы құқықтық статистика және арнайы есепке алу жөніндегі Комитетінің БҚО бойынша басқармасының арнайы мұрағатында отырып, ондағы «арнайы қоныс аудару және жер аударылғандардың жеке істер коллекциясын» сүзіп шыққан. Мұның ішінде  арнайы қоныс аударушылардың 1437 есепке алу құжаты, жер аударылғандардың 703 есепке алу құжаты, арнайы қоныс аударушылардың 199 жеке ісі, жер аударылғандардың 1243 жеке ісі сақталған. Қазір басқарма қызметкерлерінің көмегімен жасалған сараптамалық кесте бойынша тізімде ақталмағанын тұлғаларды ақтауға ұсыныс әзірленуде.

Жантас Сафуллин саяси қуғын-сүргінге ұшырағандардың көбі Батыс Қазақстан облысы шектесетін Ресейдің облыстарына және Башқұртстан аумағына босып кетуге мәжбүр болғанын, ол босқындарға қатысты сақталған ауызша деректерді жинақтау үшін арнайы іссапар ұйымдастыру қажеттігін айтады. Бұл ұсынысты облыс басшысы да қолдап отыр.

Сондай-ақ облыстық Полиция департаменті, Ұлттық қауіпсіздік комитеті мұрағаттарындағы құпия құжаттарымен жұмыс жасау тәртібін зерттеушілерге ыңғайлы ету үшін өзгерістер жасау керек. Зерттеуші құпия құжаттармен жұмыстанғанда жазған дәптерін тапсырып кетеді. Ондағы мәліметтерді қайта қолға алып, ақтауға ұсыныс беру үшін көп уақыт кетуде. «Осыған байланысты мамандарымыз әзірге бұл архивпен жұмыс жасауға құлықсыз. Жалпы зерттеушілерге архивтің құпия құжаттарымен жұмыс жасайтын мамандарға рұқсат беру тәртібін өзгеріс қажет» деді Жантас Сафуллин.

Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның бір бағыты - «1939-1945 жылдары фашистік Германия, Финляндия және басқа Еуропа елдерінде қамауға алынған қазақстандық әскери тұтқындарды ақтау» деп аталады. Осы орайда тауқыметі фашизм концлагерлерінен артық болмаса, кем түспеген большевиктік концлагерь тұтқындарын назардан тыс қалдырмау керек деп санайды «DANA» ғылыми-зерттеу орталығының басшысы Жантас Сафуллин.

Мінеки, Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тікелей тапсырмасынан бастау алған комиссияның алдында тұрған міндеттер сан алуан. Советтік репрессия құрбандары қудаланған барлық бапты анықтау, өңірде 1920-1930 жылдар арасындағы науқан құрбандарының жалпы санын нақтылау, оларды ақтау мәселесін көтеру маңызды екенін облыс басшысы Ғали Есқалиев те ескертті. Бұл үшін облысқа қатысты іздестіру-зерттеу жұмыстарын еліміздің барлық өңірлерінде, шекаралас Ресей аумағында жүргізу, санаттар бойынша статистикалық мәліметтерді толықтыру және қайталап тексеру қажет. Ең бастысы, республикалық ауқымда да, жергілікті деңгейде де толық қолдау бар.

Батыс Қазақстан