Урбандалудың жылдам жүруі еліміздегі әлеуметтік мәселелердің асқынуына әкеліп отырғаны белгілі. Бұл – терең зерттеп, кеңінен зерделеуді қажет ететін тақырып. Біз бұған әлі ораламыз. Ал әзірге осы мегаполистер мен тірек қалалардың маңына жаппай шоғырлану үрдісі отандық азық-түлік қауіпсіздігіне қаншалықты ықпал етіп отырғаны жайында айтпақпыз.
Бүгінде қала тұрғындарының тамақ өнеркәсібінің өніміне деген сұранысы да мейлінше өсуде. Оған мысалды алысқа бармай-ақ, Алматы қаласы мен мегаполис маңындағы елді мекендер тұрғындарының тұтыну көлемінен-ақ келтіруге болады. Бұған дейін Алматыдағы азық-түлік нарығына құйылатын нақты ақшаның айлық үлесі миллиондаған доллар көлемінде екендігі айтылатын. Және осы қаржының үлкен бөлігі сырттан келетін тауарларға жұмсалады екен. Ал қала мен қала маңындағы өндіріс орындары тұтыну нарығындағы сұраныстың 60 пайызын ғана қамтамасыз етуге қауқарлы еді. Тағы бір ескеретін жағдай, бірнеше жылға созылған пандемия шектеулері мен карантин кедергілері сыртқы нарықтан енетін тауар ағынын шектегені рас. Демек тұтынушылардың талабын қанағаттандырудың негізгі салмағы отандық өнеркәсіпке ауғаны анық. Былай қарасаңыз, бұл – қолдайтын, тіпті қуанатын-ақ жағдай. Бірақ ұзақ жылдар бойы отандық агроөнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының қалыпты даму жолына түспей келгені және тұтастай алғандағы ішкі жеңіл өнеркәсіп өнімдерінің жоққа тән болуы бұл мәселеде бізді жерге қаратып отыр.
Осы жерде белгілі ғалым, экономика ғылымдарының докторы Атамұрат Шаменовтің Алматының азық-түлік белдеуіне қатысты үнемі айтып келе жатқан пікіріне құлақ асқан жөн. Экономист мегаполистің өз ішінде де халық тұтынатын тауар шығаратын, яғни ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдейтін өндіріс ошақтары жеткілікті деп санайды. Алайда олардың өндірістік қуатын толық іске қосуға белгілі бір топтар мүдделі болмай отырған көрінеді.
– Соның салдарынан қала нарығы ұзақ жылдар бойы сырттан тасымалданатын азық-түлікке тәуелді болып келді. Бұл жерде өндірісті өркендету мен азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бірден-бір жауапты Үкімет мүшелерінің өзі сыртқы ойыншылар мен ішкі делдалдардың лоббиіне айналып отырғанын да ашық айтып келеміз. Мүмкін, енді жағдай оңалар, – дейді белгілі ғалым.
Жалпы, Алматы қаласын азық-түлік өнімдерімен қамту бойынша тек сыртқы нарыққа, яғни импортқа тәуелділік басым деген пікірмен келіспеуге де болады. Өйткені қазір мегаполисті халық тұтынатын тауармен қамтуда Алматы мен Жамбыл облыстарының үлесі қомақты. Әсіресе Жетісудағы жеңіл өнеркәсіп, оның ішінде тамақ өнеркәсібі қаланы тұрақты қамтамасыз етуші ретінде берік орнықты. Мәселен, қала тұрғындары күн сайын тұтынатын ет және ет өнімдері, сүт, жұмыртқа, қант, жарма өнімдері негізінен қала маңындағы аудандарға тиесілі шағын және орта өндірістің өнімі екені анық. Екінші жағынан алғанда, Алматыны азық-түлікпен қамтамасыз ету өте жауапты міндет болғандықтан, азық-түлік белдеуіне кіретін аудандардағы өнеркәсіптің дамуына мемлекет те мүдделі. Ал қаладағы дайын өнімге сұраныстың жоғары, тұрғындардың тұтынушылық қабілетінің орасан болуы өндіруші үшін экономикалық пайда екені даусыз. Демек бұл жерде тұтынушы мен өндірушінің мүдделері тоқайласып, ортақ нарықты құрайтыны сөзсіз. Соның бір көрінісін Алматы облысы аумағындағы шағын өндірістердің өнім шығару қабілеті артып отырғанынан байқауға болды. Тіпті бұған дейін өндірісі жолға қойылған шағын зауыттардың қатарын жаңадан ашылған өндіріс орындары толықтырып жатыр.
Мысалы, жақында Қапшағай қаласында жылына 2 500 тонна өнім шығаратын жылыжай ашылды. 4 га алаңды алып жатқан алып кешенді іске қосу үшін 3,5 млрд теңге инвестиция тартылған екен және 70 адамға тұрақты жұмыс бермек. Жалпы, былтыр Қапшағай қаласындағы өнеркәсіп өнімінің көлемі 107,4 млрд теңге болса, оның ішінде ауыл шаруашылығы саласы бойынша да өндірілген өнімнің құны 21,3 млрд теңгеге жетті. Ал алынған нақты өнімнің негізгі тұтынушысы Алматы қаласы болып отыр.
– Біздің Қапшағай қаласында өнеркәсіп те, ауыл шаруашылығы да қатар өркендеп келеді. Қазіргі кезде 325 шаруашылық жұмыс істейді, егіс алқабы 13 мың гектардан асты. Ауыл шаруашылығындағы жалпы өнім көлемі – 22,6 млрд теңге. Бұл алдыңғы жылмен салыстырғанда 1 млрд теңгеге артық. Жақында «LSTAгро» жылыжай кешенін аштық. Соның нәтижесінде Қапшағайдың экономикасына 3,5 млрд теңге тартылды. Заманауи нысан жергілікті тұрғындарды ғана емес, Алматы сияқты үлкен нарықты да сапалы отандық ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз етуге үлесін қосады, – дейді Қапшағай қаласының әкімі Нұрлан Құматаев.
Сондай-ақ аймақтағы тұтыну нарығының сұранысын қанағаттандыруға мегаполиске жақын Жамбыл ауданының шаруалары мен өндірісшілері өз үлесін қосып отыр. Жақында ауданда жыл сайын 1,4 млрд теңге көлеміндегі дайын өнім шығаратын зауыт ашылды. Онда бөтелкедегі ауыз су мен табиғи шырын өндірілмек. Жобаның құны – 372,1 млн теңге. Зерделеу үшін жергілікті нарыққа 12 600 дана ауыз су мен табиғи шырын өнімі шығарылған. Ал негізгі тұтынушылар қатарында мегаполис тұрғындары тұр. Бұл өз кезегінде аудандағы өндірістің алға жылжуына ықпал етіп отыр. Мәселен, былтырғы 10 айда аймақтағы өнеркәсіп өндірісінің көлемі 15 млрд теңгені құрады. Ал шағын және орта бизнес саласында 8 626 нысан жұмыс істейді. Бұл – экономикалық белсенді халықтың 15 пайызы немесе 14 мың адамның нәпақасы осы бағыттан бұйырып тұр деген сөз. Табыс та жаман емес. Өткен мерзімде Жамбыл ауданы бойынша шағын бизнестен түскен таза пайда 35 млрд теңге шамасында. Ал аудан экономикасына тартылған инвестиция көлемі 20,2 млрд теңгеге жеткен.
Қазіргі өлшем бойынша әлеуметтік маңызды азық-түліктің тізіміне 19 түрлі тауар кіреді. Осы тауардың 17 түрі Алматы облысында өндіріледі. Ендігі мақсат – Алматы қаласы мен облыс тұрғындарын бағасы қолжетімді азық-түлікпен қамту. Бұған өңірдегі шаруалар мен өндірісшілердің қауқары жетеді деген сенім бар. Мемлекет тарапынан қолдау да жоқ емес. Оның ішінде баға саясаты мен қосымша шығындарға әсер ететін факторларды реттеуге Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасы бойынша Үкімет кірісіп те кетті. Ал оның нәтижесін уақыт көрсетеді.