Қазақ дубляжының дамуы қай деңгейде?

Дубляж мектебі жоғалған жоқ

− Отандық дубляж өнерінің аға буын қалыптастырған мек­тебіндегі дәстүр сабақтастығы жалғасын тапты деп ойлайсыз ба?

Тілектес Мейрамов, актер, Қазақстанның халық әртісі:

– Қазақ дубляжы мектебі­нің басында тамаша актер Байділда Қалтаев секілді ағамыз тұр. Әріп­­тестері ол кісінің қазақ тілін­де жатық сөйлейтіндігін тамса­нып айтатын. Одан кейін Мұхтар Бақ­ты­гереев, Атагелді Ысмайылов, Фарида Шәріпова секілді аға буын өкілдері дубляждың дамуы­на көп үлес қосты. Біз дубляжға содан кейін келдік. Дубляж – актер үшін үлкен мектеп, одан үйренетін дүние көп. 

Сол уақыттағы дубляж режис­сер­ле­рінің өзі бір мектеп еді. Олардың бар­лығы киноның қыр-сырын меңгерген мамандар болатын. Әрбір туындыға жауапкершілікпен қарайтын. Кейде бір фильмді дыбыстауға бір жұма уақыт кетсе, ал күрделі туындыларды 15 күн­ге дейін дубляждайтынбыз.

Дубляж режис­серлері экранда сен сөйлетіп тұрған кейіп­кердің жан-дүниесіндегі қуанған, мұңайған сәттегі сезімді сол күйінде жет­кізуді талап ететін. Егер сенің тех­ни­­каң жеткенімен, кейіпкердің жан-дү­ниесін жеткізе алмасаң, қайта жаздыртатын. Бір күнде бір фильм емес, бірнеше туынды дыбыс­талып жатады, сондай күндері таңғы төртке дейін жүретінбіз. Дуб­ляждалған фильмдерді сараптан өт­кі­зетін көркемдік кеңес жұмыс істеді, со­лардың көңілінен шықпаған туындыны сирек болса да қайта жаздырған жағдай кездесті.

Мысалы, сол кезеңде одақтас респуб­ликалармен бірге Мәскеу мен Ленинград киностудиясында шамамен, жылына 200-ге жуық кино түсірілсе, солардың арасынан «осы біздің халқымыздың табиғатына сай, алар өнегесі бар» деген фильмдер ғана іріктеліп, қазақшаға аударылатын. Қазіргідей беталды аудара беру жоқ.

Сағаділдә Үсібәлі, театр және кино актері:

− Бұрын елімізде дубляж мектебі жақ­­сы қалыптасты. Оның шет жағасын біз көріп үлгердік. Студент күнімізде ұс­­та­зымыз Тілектес Мейрамов бізді дуб­­ляж студиясына алып барып, осы өнер­­­дің қыр-сырымен таныстырған еді. Сол жерден қазақ дубляжының мэтр­лерін алғаш көрдім. Кейін өзіміз де шағын эпизодтарға қатысып, тәжірибе жинадық. Ол кезде казіргідей цифрлы технология жоқ. Кейіпкердің дауысын кешіктіріп айту, сәл жылжыта салу деген болмайды. Үш реттен артық қателесе алмайсыз. Мүмкіндігінше, ұзақ дайындалып, бір рет оқуға тырысатынбыз.

Алдыңғы аға-апаларымыз қалыптас­тырған дубляж мектебі егемендік алған­нан кейін үзіле жаздап, қайта жалғасты. Оны жалғаған сол дубляж мэтрлерінен тәлім алып, солар аударған фильмдерге қатысқан буын еді. Өзім «Болашақ» корпоративтік қоры мен Aray Media Group жасаған жобаға қатыстым. Алғаш «Көліктер» деген шетелдік фильмді аудардық. Мұнда басты кейіпкер адам емес, түрлі автокөліктер болғандықтан, оның эмоциясын дәл табуға қиналдық. Бір сөзбен айтқанда, бүгінде қазақ дуб­ляж мектебіндегі дәстүр сабақтастығы жалғасын тапты деп айта аламын.

Дана Әмірбекова, кинотанушы, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғылыми қызметкері:

−Қазақ киносы әлем киносына қара­ғанда кешеуілдеу дамыды. Сол себепті дубляж өнері де кеш өріс алды. 1940 жылдан фильмдер қазақшаға аударыла бастаған. Бұл салада арнайы білім алған маман болмағандықтан, оған театр және кино актерлары атсалысты.

Бүгінгі дубляж саласында кәсіби, білікті, білімді мамандар жоқ деп айтудан аулақпын. Өкінішке қарай, елімізде осы салаға жеткілікті деңгейде көңіл бөлінбегендіктен талантты актерлар дуб­ляждан алшақтады. Мұны дұрыс түсі­ну керек. Қаражат жоқ, еңбегі ақтал­майтын жерге өз уақыты мен кәсібилігін бағалайтын мамандар бармайды.

2012 жылдан бері кино мамандары дубляж мәселесін көтеріп келеді. 2019 жылы ғана шетелден келген фильмдер қазақ тілінде дубляждалсын немесе суб­­титрмен берілсін деп міндеттелді. Дәл сол жылы осы заң шыққан кезде біз дабыл қағып, егер сіздер субтитр а­р­қы­лы шетел туындыларын көрсетуге бола­ды деп рұқсат етсеңіздер, барлық кино­­театр шетелдік фильмдердің қазақ­шасын субтитрмен береді, одан дуб­ляж­дың сапасы өспей, кең айналымға түспей­ді дедік. Бұған жауапты мамандар мән бермеді. Соның салдарынан кинотеатрлардағы шетел фильмдерінің қазақша субтитрдегі орфографиялық, тех­никалық қателерді көргенде көңіліңіз түседі. Бұл ана тілімізге деген құрметтің жоқ екендігін көрсетті. Бір қуантарлығы, енді осы заңға өзгерістер енгізіліп, шетел фильмдерін қазақшаға дубляждауды міндеттеуді қолға алып жатқан көріне­ді. Ол қашан іске асады, оны уақыт көрсетеді.

Шах-Мұрат Ордабаев, актер, дубляж режиссері, «Серпер» жастар сыйлығының лауреаты:

− Кеңестік кезеңде отандық дубляж өнері кең қанат жайып, оған театр жә­­не кино өнерінің майталмандары белсенді ат­са­­лысып, үлкен мектеп қалыптас­тыр­ды. Егемендіктің елең-алаң шағында экономикаға баса назар аударылды да, өнер саласы, оның ішінде дубляж өнері кішкене қалтарыста қалды. Дубляждың дамуы да онша көңілдегідей болмады. Енді оны түсінеміз. Мәселен, Ресейдегі дубляж өнері мұндай жағдайды бастан кешкен жоқ, олар үнемі дамып отырды.

Аға буын қалыптастырған дубляж мектебі белгілі бір уақыт аралы­ғында жоғалуға сәл қалғанымен, қазір қайта түлеп, жанданды. Дубляж өнерін биікке көтерген тарлан тұлғалардың көбі­сін көрмесек те, соларды көрген, тәлі­мін алған аға-апаларымыздың дені ұстаз болып, шәкірт тәрбиелеп, осы өнердің қыр-сырын үйретіп жүр. Өзім сондай кісілерден білім алып, тәжірибе жинадым. Бүгінде осы салада үлкен бір талантты жас буын қалыптасып үл­гер­ді. Енді қазақ дубляжының көші тоқта­майды, алға жүре береді.

 Мемлекет тарапынан қолдау қажет

− Бүгінгі дубляждың дамуына көңі­ліңіз тола ма, қандай жетістіктері мен кемшіліктері бар, соны да тарқатып айтсаңыз?

Тілектес Мейрамов:

−Қазіргі күні дубляж өнері біраз түзеліп қалды. Бірақ әлемдегі озық дү­ниелерді емес, ортақол туындылар­ды дубляждаудың басымдығы байқа­лады. Аударманың сапасы да көңіл көн­шітпейді. Көбінесе фильмдер орысша­дан сөзбе-сөз тәржімаланады да, қазақы тіркестердің мағынасы жойылып кете­ді. Белгілі жазу­шы, аудармашы Тұ­рыс­­бек Сәукетай дуб­ляж кейіпкері қазақ­ша сөйлеу керек деп үнемі айтады. Ен­ді таяқтың екінші ұшы бар: қаза­қы нақышта айтамыз деп, мысалы, амери­к­алық кейіпкердің аузына қазақша тір­кес­ті салып жіберуге тағы болмайды. Мәсе­лен, француздар «жүген-құрық» деп қалай айтады. Бұл − таза қазақы ұғым. Оны түрік, өзбек фильмдеріне қолдануға болғанымен, еуропалық туындыларға жат нәрсе.

Жалпы, шетелдік фильмдерді ауда­руға талғампаздықпен қарау керек. Әсі­ресе сериалдарды барынша сараптан өткізу қажет. Олар көрерменге қандай рухани ләззат сыйлайды, соны арна басшылары ескерсе деймін. Эфирдің уақытын тол­тыруды ойлап, арзан дүниелерді ұсы­нуға болмайды. Қазақстанда сериалдар­ды орысша түсіруді мүлде қабылдай ал­май­мын. Қазір экранды ток-шоу жау­лап алды. Соны көріп өскен баланың отыз жылда не болғанын көріп отырмыз. Дубляж – идеологияның бір саласы, оған мейлінше мұқият қараған дұрыс. Сосын «аутсорсинг» деген бәле шықты, өздері бір топ болып жиналып алған. Солардың аударған фильмдерінің сапасы қандай, оны кім қадағалайды, маған түсініксіз. Қысқасы, дубляж саласына да білікті мамандардан құралған көркемдік кеңес жұмыс істесе деймін.

Сағаділдә Үсібәлі:

− Бүгінгі дубляжға көңілім толмайды деп кесіп айту қиын. Өйткені ол заман сұранысына сай дамып келеді. Ізгілікті істердің жақсылығын айтқан да жөн. Қазір дубляж өнеріне талантты жас актерлар келді, енді солардан көп үміт күтемін. Әрине, бұл салада кемшілік жоқ дей алмаймын. Әсіресе кейбір дуб­ляж режиссерінің «бармақ басты,көз қыстымен» өз таныстарын тықпалауға ұмтылып тұратыны байқалады. Соған қарағанда дубляж режиссерлері де ауы­сып тұрғаны орынды деп санаймын.

Дана Әмірбекова:

− Жалпы, дубляж екі түрге бөлінеді: біріншісі − синхронды, екіншісі войсовер деп аталады. Синхронды дубляжда әрбір дыбысқа мән беріледі. Оны жасауға қомақты қаржы ғана емес, ұзақ уақыт қажет. Өйткені синхрон жасау − жаңа түсірілген фильмді басынан аяғына дейін дыбыстап шығумен тең. Осы ретте көбісі синхронды дыбыстаудан қашып, кадр сыр­тынан мәтінді оқыта салады. Және көрсе­тілетін фильмнің дауысын мүлде алып тастайды.

Қазір «Болашақ» корпоративтік қоры мен Aray Media Group бірлесіп, жақсы жобаларды жүзеге асырып, 40-қа жуық туындыны дубляждады. Осы фильмдерді көріп отырып, оның түпнұсқадан айыр­машылығы жоғын байқайсыз. Туын­дылардың аудармасы да сапалы, қара­пайым тілмен, шынайы жазылған. Фильм­дегі кейіпкерлерді сомдаған ак­тер­лардың ойыны да сүйсінтеді. Шын мәнінде, дубляж – актерлік шеберлікті талап ететін өнер. Өйткені фильмдегі кейіпкердің эмоциясын беру үшін сол образға еніп, көрерменге жеткізе аласыз. Ол үшін кәсіби біліктілік пен шеберлік керек. Осы тұрғыдан алғанда Aray Media Group аударған фильмдердің сапасына көңілім толады. Өкінішке қарай, біздегі кейбір телеарналар мен студияларда туындыларды ұнамды дыбыстауға мән беріледі де, кейіпкердің эмоциясы мен актердің шеберлігі байқалмайды.

Шах-Мұрат Ордабаев:

−Дубляждың дамуына ақ тер, көк тер болып еңбек етіп жүрген актерлар мен аудармашылардың ізденісіне көңі­лім толады. Дубляж деген үлкен шығар­машылық ұжымның еңбегі. Осы саланы дамыту үшін аянбай жұмыс істеп жүрген білікті мамандар да жетерлік. Көңілді қабартатын дүние бар: отандық дубляж өнеріне мемлекеттік деңгейде қолдау аз, тіпті ол заң жүзінде қорғалмаған. Мә­селен, кинотеатрлардағы шетелдік фильм­дерді әрбір көрермен тұтынушы ретінде қазақша немесе орысша көруге құқылы. Дәл осы жағынан келгенде, көбінесе қазақ көрермендерінің құқы бұзылады. Яғни осыны заң жүзінде жүзеге асыра алмай отырмыз. Сондай-ақ көбінесе кино компаниялар өз туындыларын қазақша түсіруге ынталы емес. Өйткені олар өздерінің шығынын ақтау үшін фильмді орысша түсіреді. Егер фильмді орысша түсірсек, көрерменнің де қарасы басым, пайдасы да мол болады деп ойлайды. Бұл – қате түсінік. Қазір уақыт өзгерген, жыл санап мемлекеттік тілдің мәртебесі биіктеп келеді.Тіпті соң­ғы санақтың алғашқы нәтижелері бойынша еліміздегі қазақ халқының саны 70 пайыздан асты. Осының өзі көп нәрседен хабардар етеді. Сондықтан мәдениет саласына жауапты мамандар шетелдік фильмдерді ана тілімізде дубляждау мен отандық туындыларды қазақша түсіруге маңыз беріп, оны жан-жақты зерттеп, шешкені жөн деп ойлаймын.

Сонымен қатар телевизиядағы дуб­ляж өнерінің жағдайы да ауыз толтырып айтарлық деңгейде емес. Айталық, еліміздегі бірқатар арнадағы сериал­дарды дубляждап жүрген әртістердің еңбекақысы өспегеніне 10 жылдан ас­ты. Жыл өткен сайын фильмдер жанры күрделене түскенімен, оны дыбыс­тап, көрерменге ұсынған мамандардың еңбегі бағаланбайды. Олар бұл мәселені көтеріп, тиісті органдарға хат жазды, әзірше еш нәтиже жоқ.

Шындығында, осыдан проблема шығады. Неге дейсіз ғой. Мысалы, егер маман өзі істеген кәсібіне лайық еңбек­ақысын алмаса, ол жұмыстың сапасы на­шарлайды. Оны сапасыз дыбысталған сериалдар мен фильмдерден көруге болады. Содан оларға деген көрерменнің қызығушылығы кеміп, түрлі пікір туады. Бұған телеарна басшылары мен продюсерлер бейжай қарамай, оны көп ұзатпай шешу қажет.

Кейіпкерге жан-дүниесі жақын актерді іздейміз

− Дубляжда актер дауысының анық болуы, қимылы және шығармадағы сөз мағынасы түпнұсқадан алшақ кетпей, көрерменге нанымды болуы қа­жет. Осы талапты орындау үшін оған актерлар қалай таңдалады?

Тілектес Мейрамов:

− Бұрын дубляж режиссерлері кейіп­­кердің дауысына ғана ұқсас емес, оның жан-дүниесіне жақын актерды таң­дайтын. Осындай талғамнан сапалы фильмдер жасалды. Біздің бала күнімізде сол фильмдерді көрген әке-шешеміз «Анау орыс қалай қазақша сайрап тұр» деп таңғалатын. Қазір ондай туындылар сирек. Бір байқағаным, кейінгі кезде актер­ларға аударма мәтінін жазып береді де, ол соны зуылдатып оқиды. Бірақ оның мағынасын актердің өзі түсінбейді, ендеше көрермен қайтып түсінеді. Со­сын бір актерге бірнеше кейіпкерді сөй­ле­теді. Ол дауысы өзі ойнаған кейіп­керге ұқсап кетпесін дейді де, келе­сі кейіпкердің дауы­сын қоюлатып, үшін­­­­ші­сін шіңкілдетіп, жасандылыққа бой алдырады. Тағы бір кемшілік, актри­са қыздардың басым көбі өнердің шыңы осы екен деп жылап сөйлейтінді шығарды.

Сағаділдә Үсібәлі:

− Дубляжда актер дауысы анық әрі ашық, кәсіби шеберлігі жоғары болса, туынды көрерменге нанымды жетеді. Мәселен, дубляж өнері дамыған елдерде қалыптасқан дәстүр бар: онда атақты Голливуд жұлдыздары немесе әлемге танымал актерларды белгілі бір адам ғана дыбыстайды. Өйткені аталған таланттардың дауысы көрерменге сол дубляждаған актер арқылы жетті. Бізде де солай болу керек секілді. Барлық актер­ды қабаттап, бір кейіпкердің аузына сала берген дұрыс емес. Режиссерлер түрлі дауыстарды көбірек іздеу керек. Сөйтіп, дубляж мектебінің шәкірттері де көбейіп, дами береді. Әсіресе облыстағы қазақ театрларында талантты әртістер жетерлік. Соларды осындай жобаларға, сериалдарға тартса, артық болмайды. Қазір бір режиссер бір жобаны қолға алса, онда басты рөлді кім ойнайтынын біліп отырамыз. Осындай келеңсіз дүниелерден арылсақ екен. Бұл дубляж өнеріне де кіріп жатқан сыңайлы.

Дана Әмірбекова:

− Мысалы, «Болашақ» корпоратив қоры» мен Aray Media Group Marvel мен Disney компанияларының фильм­деріндегі кейіпкерлерді дыбыстау үшін арнайы кастинг өткізіп, актерлар қорын жасайды. Соның ішінен шетелдік компания мамандары әрбір кейіпкерге дауысы келетін актерді анықтап, нақты­лап береді. Бұл дубляж өнеріне деген кәсібилік пен құрметті білдіреді. Өкі­нішке қарай, бізде ондай қор жоқ, қор болғанның өзінде де оған бөлінген қаржы көлемі аз. Кейде қолы бос, кәсіби деңгейі төмен мамандар дубляжбен айналысады. Өйткені олар жоғары көлемде қаржы сұрамайды, бұйырғанын алып жүре береді. Ал кәсіби актерлар онымен келіспейді. Айналып келгенде, осының бәрі қаржыға тіреледі. Сондықтан қазақ тілді сапалы фильмдерді көбейтеміз десек, мемлекет тарапынан қолдау болып, қомақты қаржы бөлінсе дейміз.

Шах-Мұрат Ордабаев:

− Дубляж режиссері ретінде өзім театр әртістерімен жұмыс істегенді ұна­­тамын. Өйткені театр әртістері осы са­ла­­дағы танымал тұлғалардың шеберхана­сын көрген, сахнада көрерменмен бетпе-бет кездесіп, өнердің көрігінде қайнап, әбден ысылған. Сондықтан маған олармен жұмыс істеу қиын емес.

Негізі, дубляжға актерды таңдағанда алдымен оның дауысының бояуына, мінезіне, сөзді дыбыстауына мән береміз. Қысқасы, фильмдегі кейіпкерге барынша ұқсайтын актерды іздейміз.

Бір жағынан, бізде фильмдегі кейіп­кер­ді көріп, соған лайықты өнерпаз­ды іздегенде, сол рөлді байытып, одан әрі әсерлендіріп, көркейтіп жібе­ре­тін дарындар жетеді. Дубляжда кейіп­кердің өзінен дыбыстаған актер аспауы керек. Бірақ кейде тәуекелге барып, ол кейіпкерді одан да жандырып жіберетін актерлар көп. Сондай талантты әртістермен жұмыс істегенді жақсы көремін. Режиссер ретінде кейде артық-кем тұстарын бақы­лап, жөндеп жіберемін. Өзім түрлі жанрдағы кино туындыларды көп қараймын. Сон­да бір байқағаным, қандай күрделі жанр­да түсірілген фильм болса да, оны көрер­менге әсерлі де, әсем дыбыстап жеткізетін елімізде талантты актерлар баршылық.

Анимациялық туындыларды таңдағанда талғам керек

− Бірқатар шетелдік анимациялық туынды дубляждалды. Сол шығар­малар­дың кейіпкерлері мен біздің ба­ла­­лардың ой-өрісі үйлесе ме, онда ұлт­­т­ық болмыс сақтала ма?

Тілектес Мейрамов:

−Меніңше, мультфильмдерді дуб­ляждау сапасы басқаларға қарағанда өте жоғары. Себебі мұнда актер таңдауға сол фильмді шығарған компаниялар тікелей араласады. Кейіпкер келбетін ашатын актерді өздері таңдайды. Сон­дық­тан оны балалар қызығып көреді. Бірақ ол туындылардың дені біздің та­би­ғатымызға жат, таным-түсінігі, тә­лім-тәрбиесі басқа секілді. Қысқасы, қа­зақы болмыстан ада. Әрине, балалар оны көрсін демеймін, олар да бәрін бі­ліп, жан-жақты дамуы қажет. Алайда ани­мациялық туындыларды таңдағанда талғам болуы керек.

Сағаділдә Үсібәлі:

−Балаларға қазақы болмысымызға жақын, тәрбиелік мәні зор анимациялық туындыларды аударғанды дұрыс көремін.

Дана Әмірбекова:

−Анимациялық туындыларды кө­ріп, балалардың ой-өрісі, сана-сезімі қалып­тасады. Мысалы, біз әжеміздің ертегісін тыңдап өсіп, қазақы жақсы қасиеттерді бойымызға сіңірдік. Қазіргі балалар ер­те­гі оқымайды. Олар жаһандану заманында әлемге ортақ құндылықтармен сусын­дап, Голливудтың немесе Ресейдің мультфильмдерін көріп, өсіп келеді. Бір жағынан, бұл үрей тудырады. Өзге елдің туындыларын көріп, соны сіңірген жеткіншектердің бойында Отанға, туған жерге деген сүйіспеншілік сезім қалай қалыптасады деп алаңдаймыз. Екіншіден, ұлттық ерекшеліктен бөліп қарасақ, қазақ­­шаға дубляждалған шетелдік ани­ма­циялық туындылардың сапасы менің көңілімнен шығады. Шет тілінен туындыны тәржімалағанда аудармашыларда сол халықтың табиғатына түсінікті етіп аударатын заңдылық бар. Мысалы, америка, жапон, орыс балаларының әлемі, ортасы бөлек болғанымен, ол фильм­дерді әрбір елдің табиғатына бейімдеп дуб­ляждайды.

Шах-Мұрат Ордабаев:

– Қазақ балалары мен Еуропа немесе Америкада тұратын жеткіншектердің балаға тән ортақ қызықты дүниелері болғанымен, олардың ой-өрісі, көзқарасы бір-біріне мүлде ұқсамайды. Мәселен, Уолт Диснейдің немесе басқа да ани­мац­ия­лық студиялардың отбасылық мультфильмдері Орта Азия елдеріндегі көрерменге арналған деп айта алмаймын. Шетелдік компаниялар ол туындыларын балаларға тән ортақ форма, ортақ шешімдер ойлап тауып, мейлінше жеткізуге тырысқанымен, онда біздің табиғатымызға жат дүниелер жоқ емес. Әсіресе әке мен ұлдың, ана мен қыздың қарым-қатынасы, былайша айтқанда, отбасылық құндылықтарға деген көзқарас әртүрлі. Дубляж режиссері ретінде өзім қолымнан келгенше, шетел­дік анимациялық туындылардағы бізге жат дүниелерді дыбыстағанда, оны қазақы ұғымға жақындатып, басқа сөзбен беруге, кейде өзгертуге күш саламын. Оны қазақтың бір перзенті ретінде парызым деп білемін. Әрине, ол фильмнің идеясына кедергі келтірмеу керек. Шындығын айтқанда, мұндай жағдайда біздің қолымыз қысқа, шетелдік туындының дубляжын, қазақша дыбысталуын қатты өзгертуге болмайды. Десе де, шамамыз жеткенше, олардың айтам деген ойын қазақы мақал-мәтелмен айтуға тырысып, аз-мұз болса да ұлттық болмысқа жақындатамыз.