Еліміздің бас құжаты 1995 жылдан бері төрт рет өзгерді. Бұл жолғы өзгерістер бұрынғы қателіктерді қайталамауы керек. Бұл өзгерістердің ең алдымен ұлттық экономиканы қалыптастырудың алғышарты болғанын, олигархиялық, жеке топтық емес, нарықтық экономикаға жол ашқанын қалаймын. Себебі заң алдында бәріміз бірдейміз, құқымыз да тең.
Қазір қоғамда «енді не болады?» деген сұрақ бар. Қоғам – сіз бен біз. Қазір көптің атынан пікір айтатындар көбейіп кетті. Халық атынан тек Президент пен Парламент қана сөйлеуге тиіс. Парламент – дауыс бергеннен кейін ғана халықтың атынан сөйлей алатын алқалы орган.
1990-жылдардың екінші жартысына дейінгі жүйе елді бітпейтін әлеуметтік қайшылықтардан құтқарып, тұрақты мемлекет пен нарықтық экономиканың негізін қалауға көмектесті. Бірақ 2004 жылы мұнай бағасы көтеріле бастаған кезден бастап жағдай өзгерді. Реформалар баяулаған сайын әлеуметтің жағдайын көтеруге бағытталған бағдарламалардың да саны өсті. Ал шын мәнінде сол бағдарламаларды жүзеге асыруға бөлінген қаржы жекелеген біреулердің қалтасына құйылды.
Елде Кеңес Одағының бұрынғы мемлекеттерімен салыстырғанда қалыптасып қалған мемлекеттік аппарат бар. Бірақ оның проблемасы бұйрыққа бейімделгіштігімен байланысты болды. Кәсіби мемлекеттік қызмет мысалы, Ұлыбританияда саясаттан тыс тұрады, таратып айтқанда, саясат пен экономиканың бірігіп кетуіне заңмен тыйым салынған. Әрбір сайлаудан кейін жаңа министр мен премьер-министр халықтан басқа мандатпен және өз партиясының идеяларымен келеді. Саясаткерлер – тапсырыс беруші, шенеуніктер – орындаушы. Саясаткерлер шенеунікті себепсіз қызметінен босатуға, шенеуніктің саясаткердің саяси бағытын қабылдамауға құқығы жоқ.
Ал бізде партия бұрынғы билікке айтқанын орындату үшін ғана керек болды. Партия ықпалды болмағасын, азаматтық қоғамдар да жұмыс істей алмады, халыққа ұсынысын айтатын мүмкіндік шектеулі күйде қалды. Әлеуметтік желі мен мемлекеттік аппараттың шеңберіне сыймай қалған БАҚ қана халықтың мінбері рөлін атқарғаны белгілі.
Кез келген шешім – тәуекел. Ал біздің министрлер мен олардың орынбасарлары тәуекелдің қай жерде екенін, қай жерде сынның отына түсуге болатынын жақсы біледі. Олардың барлығы мемлекеттік аппараттан, бәрі бір мектептен шыққандықтан өзекті мәселелерді 5-10 жыл бұрын жасырып қою арқылы мүлдем ұмыттырып жіберуге болады деген ұстаныммен өмір сүріп келді.
Референдумнан кейін саяси бостандықтың есігі арқылы Парламенттегі ландшафт өзгереді, билік құрамында бұрынғы дертпен былғанбаған жастарға орын беріледі деп үміттенемін.
Біздің қоғам әлі саяси организм ретінде құрылмаған. Парламентаризм мен өкілді демократия арқылы проблемалар мен шешімдерді жоғарыға жеткізудің өркениетті жолдарын таппайынша, әлеуметтік қақтығыстардың алдын ала алмаймыз. Ал бұл – елдің болашағына балта шабу деген сөз.
Өзінің тарихи рөлін атқарған бұрынғы жүйемен бірге жеке тұлғаның көлеңкесінде өмір сүруге бейімделген мемлекеттік аппарат та тарихқа кету керек. Қоғамның дамуы бір адамға байланысты емес. Президенттің бір өзі демократиялық институттардың қажеттілігін немесе азаматтық қоғамды алмастыра алмайды. Біз бұл жолға Президентке деген халықтың сенімі арқылы ғана жете аламыз.
Ішкі саяси күресте қоғам кім солшыл, кім оңшыл, кім көбірек екенін анықтауы керек, ал Президент тұрақтылықтың кепілі ретінде бұл жекпе-жектердің өркениетті түрде және заң аясында өтуін қамтамасыз етуі керек. Бірер күннен кейін біз бірінші қадамды ғана жасаймыз, бірақ бұл ұзақ және күрделі процесс.
Алмас ЧУКИН,
экономист