Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес құқық қорғау органдарының қылмыстық қудалау қызметін модернизациялау басталған болатын. Яғни азаматтардың құқығын қорғауды қамтамасыз ететін және жоғары халықаралық талаптарға жауап беретін үлгі құру мақсатында полиция, прокуратура мен сот өкілеттіктерінің аражігі нақты ажыратылған қылмыстық процестің үш буынды моделі енгізілді.
Осы орайда жергілікті прокуратура органдары өздеріне жүктелген – айғақтарға тәуелсіз баға беру, азаматтар құқықтарының бұзылуына жол бермеу, сотта айыптауды қолдау сынды міндеттерді қалай орындауда?
Түркістан қаласының прокуроры Жаннұр Ахметбек жаңа модельге сәйкес өткен жылдан бастап прокурор іс бойынша адамның құқығы мен бостандығын қозғайтын барлық негізгі процестік шешімді келісіп, бекітетінін айтады. Түркістан қаласы прокуратурасының қадағалауына жататын қалалық полиция басқармасында тергеу аппараты 35 қызметкерден тұрады. Олардың жұмысын қадағалауды 6 прокурор жүзеге асырады. «Жаңа модельге сәйкес жұмыс басталғалы 1 жыл 5 айда полиция басқармасы жалпы 3 428 шешім қабылдаса, прокурорлар оның 178-ін келісуден, яғни бекітуден бас тартқан, 3 262-ін бекіткен. Осылайша, азаматтардың тағдырына қатысты барлық шешімдер прокурордың сүзгісінен өтіп, ол негізсіз деп тапса, келісілмей, тергеушіге кері қайтарылады. Жалпы, жаңа модель тергеуші мен прокурорды тығыз қарым-қатынаста жұмыс істеуге ықпал етіп, тергеудің сапасын да, жеделдігін де арттырды. Ең маңызды нәтижесі – адамдардың конституциялық құқығын бұзуға жол берілмеді. Оған дәлел – осы мерзімде қала прокуратурасымен сотқа жіберген істер бойынша бірде-бір ақтау үкімі шығарылмаған. Бұл бір жағынан айыптау үрдісі азаюының белгісі», дейді Жаннұр Асқарбекұлы.
Мемлекет басшысы Жолдауында мемлекеттік құрылымдардың кәсіпкерлік қызметке кез келген заңсыз араласуы, бизнесмендердің жұмысына кедергі келтіруі мемлекетке қарсы жасалған ауыр қылмыс ретінде бағалануы керек екені және кәсіпкерлер шенеуніктер тарапынан заңсыз қысым көрсе, бірден прокуратура органдарына жүгіну қажеттігі айтылған болатын. Бұл тапсырма негізінде «Прокуратура туралы» Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, бизнесті қорғауда прокуратура рөлі күшейтілген. Енді кәсіпкерлік субъектілердің шағымдары бойынша прокурорлар мемлекеттік органдарда тікелей тексеру жүргізу мүмкіндігіне ие болды. Қала прокурорының айтуына қарағанда, заңнаманың жаңа талабына сүйене отырып тексерілген қалалық санитарлық-эпидемиологиялық бақылау басқармасында көптеген жүйелі заң бұзушылық анықталған. Атап айтқанда, 11 кәсіпкер заңсыз әкімшілік жауаптылыққа тартылған, керісінше 134 тұлға әкімшілік жауаптылықтан негізсіз босатылып, бюджетке 11 млн теңге айыппұл түспей қалған, 8 кәсіпкерге санитарлық-эпидемиологиялық қорытынды беруден негізсіз бас тартылса, 2 кәсіпкерге қорытынды заңсыз берілген, 6 кәсіпкердің өтінішіне жауап кеш берілген. Прокуратураның ұсынуы негізінде 11 кәсіпкердің құқы қорғалып, басқарманың 3 қызметкері әкімшілік жауаптылыққа тартылды, 5 қызметкер мемлекеттік қызметке кір келтіретін теріс қылықтар жасағаны үшін лауазымдарынан босатылған. Ал басқарма басшысы тексеру барысында өз еркімен қызметінен кетті. Осылайша, прокурорлық тексеру нәтижесімен басқарма құрамы толығымен дерлік жаңартылды. «Сондай-ақ Мемлекет басшысының «Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі» атты Жолдауында кылмыстық істер бойынша прокурорлардың айыптау актілерін дайындау құзыретін кезең-кезеңімен кеңейту тапсырылған-ды. 2022 жылдан бері прокурорлар барлық аса ауыр қылмыстар бойынша айыптау актісін өздері жасауға кірісті. Мысалы, Түркістан қаласының прокуратурасы биыл 4 аса ауыр қылмыстық іс бойынша айыптау актісін әзірлеп, сотқа жолдады. Келесі кезеңдерде прокурорлар 2023 жылдан бастап барлық сыбайлас жемқорлық, ал 2024 жылдан бастап қалған қылмыстық істер бойынша да айыптау актісін өздері әзірлейді. Бұл тәсіл прокурорлардың айғақтарға тәуелсіз баға беру механизмін, адамды айыптап сотқа жолдағаны үшін жауапкершілігін күшейтті», дейді қала прокуроры.
Қаңтар оқиғасы кезінде Түркістанда да аздаған топ жиналып, тіпті арандатушылық әрекеттер жасауға талпынған болатын. Бұл орайда қала прокуроры жергілікті атқарушы және құқық қорғау органдарының үйлесімді жұмысының нәтижесінде «Қасіретті қаңтар» кезінде қала аумағында жаппай тәртіпсіздік пен тонаудың алдын алып, қоғамдық-саяси ахуалдың шиленісуіне жол берілмегенін айтады. Заңсыз жиналыстар мен шерулерге қатысқан 123 адам полицияға жеткізіліп, әкімдік, прокуратура қызметкерлері, қоғам белсенділерінің қатысуымен түсіндірме жұмыстарынан кейін қайтарылған, ал 15 адамға ресми заңға түсіндірме берілген. Бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу тәртібін бұзғаны үшін 22 адам әкімшілік жауаптылыққа тартылып, айыппұл салынды. Бұзақылық жасаған немесе заңсыз қару сақтаған 4 адам қылмыстық жауапқа тартылып, бас бостандығын шектеу жазасы тағайындалды. «Жалпы, қала прокуратурасы заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалау, яғни қылмыстық қудалау және жедел-іздестіру қызметінің заңдылығын қадағалау барысында соңғы 3,5 жылда қылмыстық істер бойынша 622 нұсқау беріп, 58 рет процестік прокурор тағайындалды, 697 заңсыз қаулының күші жойылды, 44 іс қосымша тергеуге қайтарылса, прокурормен 9 қылмыстық іс және 36 жедел-іздестіру іс-шаралары тоқтатылды. Жасырылған 23 қылмыс анықталды, қалалық полиция басқармасының қызметтік бөлмелерінен заңсыз ұсталып отырған 14 адам босатылды. Заң бұзушылықтарға жол берген 111 полиция қызметкері тәртіптік жауаптылыққа тартылды. Мемлекеттік айыптауды қолдау және қылмыстық істер бойынша сот актілерінің заңдылығын қадағалау саласында прокурорлар соттарда қаралған 747 адамға қатысты 650 іс бойынша мемлекеттік айыптауды қолдаған. Апелляциялық өтінішхаттар негізінде 6 адамға қатысты 3 іс бойынша үкімдер өзгертілді. Соңғы 3,5 жылда қадағалау актілері бойынша 132 970 жеке және заңды тұлғаның, соның ішінде 5 898 кәсіпкер мен 78 395 кәмелетке толмаған баланың құқықтары қорғалды. 5 981 заңсыз құқықтың актінің күші жойылған немесе заңнамаға сәйкестендірілген. Тәртіптік және әкімшілік жауаптылыққа 451 адам тартылды. Тексеру нәтижесімен тіркелген материалдар бойынша 6 қылмыстық іс қозғалды», дейді Жаннұр Асқарбекұлы.
Қала прокурорлары соңғы 3,5 жылда кәсіпкерлер құқықтарының сақталуына қатысты 20 арыз-шағымды қарап, 7 заң бұзушылық анықтаған, 8 қадағалау актісін енгізген. Нәтижесінде, 5 900 кәсіпкердің құқы қорғалған. Кәмелетке толмаған балалар мен әлеуметтік жағынан осал топтарға жататын адамдардың құқын қорғау әрқашан ерекше назарда. Мысалы, прокурорлық қадағалау актілері негізінде қамқорлықсыз қалған 18 бала тұрғын үй кезегіне қойылған, мектептерде заңсыз сақталған адам денсаулығына қауіпті 2 мыңнан астам люминесценттік шамдар жойылып, 29 мың оқушы мен мектеп қызметкерінің құқы қорғалды. «Түркістан су» кәсіпорны мүгедектер санаттағы 88 тұтынушыға 1 380 000 теңге мөлшерде коммуналдық қызметінің шығындарын өтеп бермегені анықталып, құқықтары қалпына келтірілген. Тұрғын үй кезегінен заңсыз шығарылған әлеуметтік осал топтағы 14 отбасы анықталып, қайтадан кезекке қойылыпты. Халықты жұмыспен қамту орталығы «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасымен жұмысқа орналастырылған азаматтардың міндетті зейнетақы жарналарын уақтылы аудармағаны анықталып, 1 684 жұмысшының құқы қалпына келтірілген.
ТҮРКІСТАН