Болашақтың университеті: ол қандай болуы керек?

Білім және ғылым министрлігінде реформа әзірлеуші мамандар алдымыздағы 10-30 жылда Қазақстан жаһандық білім беру кеңістігінде жетекші орындардың бірін алуы ықтимал деп есептейді. Осы орайда, жақын болашақта Қазақстанның жоғары оқу орындарында дәстүрлі және заманауи білім беру арасындағы тепе-теңдікті анықтау мәселесі тұр. Болашақтың университеті жайлы біз педагогтар әулетінен шыққан ғалым, химия ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің химия және химиялық технология факультетінің деканы Ердос ОҢҒАРБАЕВПЕН әңгімелескен едік. – Ердос Қалимоллаұлы, көп­шілік қазір болашақтың уни­вер­ситетінің моделі жайлы жиі айта бастады. Осыған байланысты жа­ңа сипаттағы білім берудің қан­­­дай трендтерін атап көрсетер едіңіз? – Жоғары білім беру жүйе­сін­де қазір Қазақстанның универ­си­теттеріне автономиялық жоғары оқу орны мәртебесін беру жос­парлануда. Бұл олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, жұмыс берушілердің талаптары бойынша білікті маман даярлауға, өздерінің студенттерінің контингентін және оқытушылар құрамын қалып­­­тастыруға мүмкіндік береді. Мыса­лы, әл-Фараби атын­дағы ҚазҰУ-де болашақ маманның құзыреттілігін ескере және қарастыра отырып, жаңа оқу бағдарламалары әзір­леніп, сол бойынша оқу үде­ріс­тері жүзеге асырылуда. Екінші тренд – заманауи жетістіктерге сай оқыту технологиясының өзгеруі, яғни бұрынғы дәрістік-семинар сабақтары біртіндеп онлайн-курс­тар мен онлайн-конференция форматына көшуде. – Елбасымыздың халыққа Жолдауларында халықаралық деңгейдегі университеттер құру мәселесі айтылған еді. – Иә, Президентіміз Н.Ә.На­зарбаевтың Қазақстан халқы­­на Жолдауында зерттеу универ­си­тет­терін құру жайлы айтылды. Бұл соңғы «Ғылым туралы» заңда да көрсетілген. Бұл – үшінші тренд. Зерттеу университеттері АҚШ, Германия, Жапония және басқа да дамыған елдерде бұрыннан бар, соңғы жылдары Ресейде де бірқатар университеттерге осындай мәртебе берілді. Қазақстанда бұл үдеріс басталып келеді және біздің университетімізде де осы жаңа сапаға лайықты өзгерістер орын алып, инновациялық экономиканы дамытуға қадам жасалуда. – Бүгінде білім беру жүйесі жол айрығында тұрған сияқты, бір жағынан заман ағымына сай асығыстық дейміз бе, әлде ұтқырлық па, пайда болды. Бұл жаңа тұрпаттағы құбы­­лыс­­тарға алып келді, солардың бірі, өкінішке қарай, көңіл қуант­­пайтын жайт – қазіргі сту­денттер кітап оқымайды, «Вики­педиядан» кітаптың немесе материалдың қысқаша мазмұнын қарай салады. Екінші жағынан, мысалы, ұлттық университет байырғы жоғары оқу орындарының бірі ретінде көбіне дәстүрлі классикалық формаға жүгіне ме? – Бүгінгі күні біз ақпараттық әлемде өмір сүріп жатырмыз және күн сайын жаңа білімдер пайда болады. «Кім ақпаратты білсе, сол әлемді билейді» деген сөз бар емес пе? Білімді алудың және жеткізудің классикалық және заманауи әдістеріне шекара қою қажет емес деп есептеймін, себебі, кез келген ғылымда студенттің белгілі бір білім қоры болуы керек және ол оны үнемі жетілдіріп отыруы қажет. Кітап терең білімнің көзі болып әрқашан да қала береді, ал Интернет кітапты сол қажет минутта тауып, қарап шығуға ғана мүмкіндік береді. – Студенттеріңізге қандай әде­биетті оқуға ұсыныс жасар едіңіз? – Біздің университетімізде әрбір студент оқып шығуға тиіс «100 кітап» деген әлеуметтік жоба қолға алынған. Сол 100 кітаптың тізімінде әлемдік және еліміздің классик және танымал ақын-жазушылары, философтары мен ғалымдарының еңбектері кіргізілген. Егер студент университет қабырғасында жүріп осы кітаптарды оқып шығатын болса, одан қоғамдық өмірде өз көзқарасы бар білімді де білікті маман шығады деген сенімдемін. Ал белгілі бір нақты пәндер бойынша сол пәнге қатысты оқулықтар мен оқу құралдары ұсынылады. Сонымен бірге, ғылымға ден қойып жүрген жастарымызға біздің факультетте шығарылатын «ҚазҰУ хабаршысы. Химия сериясы», ағылшын тілінде жарық көретін «International Journal of Biology and Chemistry», Scopus мәліметтер базасына кіретін еліміздегі жалғыз «Eurasian Chemico-Technological Journal» журналдарын ұсынуға болады. Соңғы журналды Елбасымыз «жаһандық ғылымның рейтингісі бар журналдар санатына кіретін Қазақстандағы бірден-бір журнал» деп атап көрсеткен болатын. – Осы жылы 80 жасқа келіп отырған университеттің басты жетістігі деп нені айтар едіңіз? – Университеттің басты жетіс­тіктерінің бірі – бұл әлемдік білім беру кеңістігіне енуі. Британдық QS агенттігі рейтингінің 2013 жыл­ғы қорытындысы бойынша ҚазҰУ әлемдік үздік 300 универси­теттер тізіміне енді, бұл тізімге ТМД елдерінен ресейлік екі және біздің университет қана еніп отыр. Бұл жетістікке жетуге факультет ұстаздары мен ғалымдарының да қосқан үлесі өте жоғары. Бұл – белгілі химик-ғалымдар Х.Қ.Оспанов, З.А.Мансұров, Г.А.Мунның физи­калық химия, химиялық физика, полимерлер химиясы салаларында ашқан, Халықаралық авторлар академия­сында тіркелген жаңалықтары. Профессор М.Қ.Наурызбаевтың же­текшілігімен ағын суларды тазалауға арналған шунгитті композициялық материалдар өндірісі жұмыс жасап жатыр. Академик Қ.А.Жұбанов пен профессор Ж.Қ.Қайырбековтің жетекшілігімен көмірден синте­ти­калық мұнай алуға арналған кешен әзірленді. Профессор Ж.А.Әбіловтің жетекшілігімен бірқатар отандық дәрілік препараттар нарыққа шығарылды. – «Қазақстан-2050» Страте­гия­сының аясында қандай инно­вациялық жобалар жүзеге асырылуда? – Ректор Ғ.Мұтановтың бастамасымен әрбір факультет пен кафедрада жаңа серпінді жобалар іске асырыла бастады. Біздің факультетте «Қазақстандағы жасыл химия» ғылым-білім беру орталығы, табиғи нысандарды радиациялық бақылау орталығы жұмысқа кірісті. Қазақстан-Пәкістан бағдарламасы бойынша отандық өсімдік шикізаты негізінде дәрілік препараттар өнді­рісі іске қосылатын болады. Ба­­за­лық майлар, экологиялық таза бен­­зин алу және ілеспе газдарды өң­деу үшін катализаторлар дайын­дау жұмыстары жүргізілуде. Нано­кө­­міртекті гемосорбенттер алу үшін Қа­­зақстан-британ зертханасы құ­рыл­ды. – Сіз химик болуды өткен ға­сырдың 90-жылдары таңдаған екен­сіз, өзіңіз химиктер отбасы­нан­­сыз ба? Мұны сұрап отырған себебім, сол жылдары көп нәрсе өзгеріп, көптеген салаларда сабақ­­тастық жоғалып кетті ғой. Ал, бүгінде химия ғылымында қан­­дай өзгерістер бар деп ойлайсыз? – Иә, тәуелсіздік алған жылдары қай салада да күрделі кезеңдер болғаны белгілі. Өзіме келсем, ата-анамның арқасында терең білім алдым. Шешем Үміт Тәжібек – тарих пәнінің мұғалімі, әкем Қалимолла Оңғарбаев – химия пәнінің мұғалімі, «Қазақ КСР оқу-ағарту ісінің үздігі», ұзақ жылдар мектеп директоры болды. Әкеміз біздің, яғни балаларының химияға деген қызығушылығын оятып, соның нәтижесінде ҚазҰУ-ге оқуға түстім, кейін көрнекті ғалым, академик Зұлқайыр Мансұ­ров­тың жетекшілігімен диссер­тация қорғадым. 90-жылдары жастар ғылымнан бизнес немесе ком­мерцияға кетіп, қазір соның әсерінен ғылыми кадрлар тапшылығын сезініп жатсақ та, осы жылдары біздің факультет базасында жаңа ғылыми-зерттеу институттары: жану проблемалары институты, жаңа химиялық технологиялар мен материалдар институты, физика-химиялық зерттеу және талдау әдістерінің орталығы құрылғандығын айта кеткен жөн. Бүгінде бұл орталықтардың зерттеулері әлемге мәлім. – Қазақстандағы химиктер мектебі Кеңес Одағы кезеңінен кейін де сақталып қалды ғой? – Әрине, Қазақстандағы хи­мия ғылымының ірі мектептерін белгілі академик-ғалымдар Ә.Б.Бектұров, Б.А.Бірімжанов, Д.В.Сокольский, М.Т.Козловский, О.А.Сонгина және басқалары қалыптастырған еді. Академик М.И.Усановичтің аты қышқылдар мен негіздердің теориясын ұсынған Бренстед пен Льюистің атымен бірге аталады. – Жеткілікті қуатты зият­кер­лік негіз бар екен, ал қаржылық қолдау жағы қалай? – Жоғары оқу орнына мемлекет тарапынан берілетін қолдау негізінен студенттердің және қар­­жыландырылатын ғылыми-зерт­теу жұмыстарының санымен анық­талады. 2013 жылы университет бойынша 4,2 млрд. теңгеге ғылы­ми-зерттеу жұмыстары жүр­гізіл­ді, оның 1 млрд.-ы біздің факуль­тет ғалымдарының жұмыс­та­ры­на тиесілі. Білім және ғы­лым министрлігі мен Әлемдік Банк­тің «Технологияларды коммерцияландыру» жобасы бойынша факультет ғалымдары жалпы құны 4,2 млн. АҚШ долларын құ­­­рай­тын төрт жобаны жүзеге асыруда. – ҚазҰУ-ді әлемге «есігі ашық» университет деп атайды. Сту­денттерде шетелдерде оқуға қандай мүмкіндіктер бар? – Соңғы жылдары мемлекеттің қолдауымен «Академиялық ұтқыр­­лық» бағдарламасы бойынша факультет студенттері мен магистрант­тары АҚШ, Малайзия, Ресей уни­верситеттерінде бір семестр оқып келді. Қазіргі кезде факультетте ағылшын тілінде оқытатын он бір топ ашылған, бұл олардың шетелде оқуын жалғастыруға мүмкіндік беріп отыр. Сондай-ақ, шетелдік студенттер де біздің зертханаларда тағылымдамадан өтіп жүр. – Болашақтың универси­теті­нің әлеуметтік функциясы қандай деп ойлайсыз? Кәсіби маман даярлау ма, әлде өмірге, адамдарға, дүниеге деген белсенді көзқарасты, қарым-қатынасты қалыптастыруға қабі­летті маман дайындау ма? – Екеуі де деп ойлаймын. Кезінде данышпан Әбу Насыр әл-Фараби «Адамға бірінші білім емес, тәрбие керек, тәрбиесіз берілген білім – адамның жауы» деп айтқанын бі­лесіздер. Биылғы мерейтойлы жылы ректор Ғ.Мұтановтың бас­тамасымен университетте жаңа ғылыми-инновациялық «Al-Farabi University – Smart City» жобасы қолға алынуда, оның мақсаты – «жасыл» кам­пуста орналасқан «ақылды» университет құру. Мұндағы басты идея Әбу Насыр әл-Фарабидің қайырымды қала туралы еңбектеріне негізделген. Университеттің осындай моделін құратын болсақ, біздің студенттер тек кәсіби жағынан ғана емес, адамгершілік-моральдық тұрғыда да заманға лайықты адамдар болады деп ойлаймын. – Зерттеу университеті – «ақыл­ды» экономиканың өнімі, бұл ең алдымен, инвестициялар, жаңа технологиялар мен жоғары білімді мамандар, сіз тағы не қосар едіңіз? – Креативті ғылыми-зерттеу­лерді қосар едім, бұл – жаңа техникалық зертханалары бар ХХІ ғасыр технологиялары. Мұндай зерттеулер жүргізу үшін, әсіресе, жаратылыстану-техникалық ғы­лымдар бағытында сәйкес мате­риалдық-техникалық база қажет. Классикалықтан зерттеу уни­вер­ситетіне көшкенде біздің еліміздің жоғары оқу орындары ел экономикасына айтарлықтай үлес қоса алады деген сенімдемін. – Әңгімеңізге рахмет. Факуль­тет деканы ретінде химия ғылы­мын дамыту, университет пен факультеттің тарихы мен дәстүрін берік сақтау, химиктердің кәсіби командасын ұйымдастыру ісінде табыс тілейміз. – Көп рахмет. Факультетімізді жиыр­ма алты жыл басқарған ұстаз­дарымыздың ұстазы Батырбек Бірім­жанов «Біз бәріміз бір рудан – химиктер руынанбыз» деп жиі айтады екен. Соның нәтижесінде химиктер арасындағы ұрпақ, дәстүр сабақтастығы бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Ақылды қоғам құру және елі­мізде «зияткерлік орта» қалып­тас­тыру – Қазақстанның көптеген уни­верситеттерінің міндеті. Ғылым­дағы жаңалықтар мен студенттерді өнеркәсіп пен бизнесте «ақылды шешім» шығаратын нақты жоба­ларға жұмылдыру – біздің жалпы әл-ауқатымызды арттыратын зерттеу университеттері деген сөз. Әңгімелескен Ирина НИКОНОВА. АЛМАТЫ.