Шетелдік тәжірибеге сүйенеді

Жуырда Әділет министрлігі заң шығару департаменті дирек­торының орынбасары Бауыр­жан Тұрғанбаев «Сайлау туралы» Констициялық заңға ұсы­ныл­ған түзетулер туралы пікір біл­дірді. Естеріңізге салсақ, Консти­туциялық заңнамаға өзгерістер енгі­зу аясында Сайлау туралы заң­ға бақылаушылардың жұмы­сын ұйымдастыруға түзетулер енгі­зу мәселесі талқыланып жатыр. Яғни сайлау процесін бақы­лау­мен айналысатын қоғамдық бір­лес­тіктерді аккредиттеу көзде­ліп отыр. Сондай-ақ осы іспен ай­налысатын мемлекеттік емес ұйымдардың шетелден қаржы­ландыруына тыйым салынбақ.

 – Әділет министрлігі заң жобасын әзірледі. Қазіргі таңда ол «Ашық НҚА» порталында қо­ғамдық талқылаудан өтіп жатыр. Түрлі пікірлер түсіп жатыр. Оларға жауап беріп, талдау жасап отырмыз. Бақылаушыларды аккредиттеуге келсек, қолданыстағы заңнама бойынша Сайлау туралы конституциялық заңда шет мем­лекеттер мен халықаралық ұйым­дардың бақылаушыларын аккредитациялау көзделген. Оларды Орталық сайлау комиссиясы Сыртқы істер министрлігінің ұсы­нымы бойынша аккредитация­дан өткізеді. Бірыңғай құқықтық реттеу үшін заң жобасы арқылы ұлттық бақылаушыларды да аккре­ди­ттеу ұсынылып отыр, – дейді Бауыржан Тұрғанбаев.

Мұндай талаптар халық­аралық тәжіри­беде бар екен. Мы­салы, Норвегияда, Гру­зияда, Арменияда, Болгарияда сайлау­ды бақылаушыларды аккре­дит­теу қағидаты Венеция комис­сиясының, сондай-ақ Демо­кра­тиялық сайлау кеңесінің құ­жат­тарында көрініс тапқан. Ма­ман­дар шетелдік қаржыландыруы бар ұйымдардың елдегі сайлау про­­цесіне араласуына қазіргі заң­на­­мада тыйым салынғанын еске салады.

«Мысалы, қолданыстағы «Сая­си партиялар туралы» заңда шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар партия мүшесі бола алмайтыны айқындалған. Сон­дай-ақ саяси партияларды шетелдік заңды тұлғалар мен шетел азаматтарының қаржы­лан­дыруына тыйым салынған. АҚШ-тың, Еуропа елдерінің заңнамасында дәл осындай тыйымдар бар. Егер саяси партия шетелдік заңды тұлғадан немесе шетел азаматынан қаржы алса, бірден таратылатыны айтылған. Жалпы, сайлау процесін қаржы­ландырудың қағидаты БҰҰ құжаттарында көрсетілген. Ұсы­нылып отырған нормалардың ха­лықаралық тәжірибеде бар екенін ескеріп, заңның бәріне бірдей қолдану үшін осындай тыйым енгізбекшіміз. Бұл түзетулер еш­кімнің құқығын шектемейді, Қазақстан Республикасының заңнамасына сай келеді», деді ведомство өкілі.

Сайлау – халықтың ашық не­месе жасырын дауыс беру арқы­лы өзі өмір сүретін ортаны бас­қарушы, халықтың атынан өкіл­дік етуші тұлғаны таңдау және оған өкілеттілік беру үдерісі. Ал өкілеттік алған тұл­ғалар мем­лекеттік маңызды мәсе­ле­лерде халықтың атынан өкілдік етіп, оның мүддесін қорғауға міндетті.

Қазақстан Республикасы Консти­ту­циясының 3-бабында «Мем­лекеттік биліктің бірден-бір бас­тауы – халық. Халық билікті тікелей республикалық рефе­рендум және еркін сайлау арқы­лы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мем­­ле­кет­­тік органдарға береді» деп жа­зыл­ған. Сайлау арқылы ха­­лық­тың мемлекетті басқару са­ла­сы­на араласуы әлемдегі көп­теген ха­лық­аралық шарттармен бе­кі­тілген.

Атап айтқанда, 1948 жылғы 10 желтоқ­санда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясында қабылданған «Адам құқығының жалпыға ортақ деклара­циясының» 21-бабында «Әрбір адам өз мем­лекетін басқаруға тікелей және еркін таңдалған өкілдері ар­қылы араласуға құқылы» деп жазыл­ған. Сонымен қатар Адам құ­қықтары және негізгі бос­тан­дық­тарын қорғау туралы конвен­ция, Адам және халықтардың құқық­тары туралы Африка хартиясы, Азаматтық және саяси құқық­тар туралы халықаралық пакт және тағы басқа көптеген мемле­кет ратификациялаған халық­аралық құқықтық келісім­шарт­тар адамдардың сайлау құ­қығына қатысты таңдау құқығын мойындайды.