«Жаңа Қазақстан» тұжырымдамасының маңызды бағыттарының бірі – сайлау жүйесін жаңарту. Шетелдік тәжірибеге сүйеніп, саяси науқанды жоғары деңгейде ұйымдастыруға мүмкіндік бар. Бүгінде құзырлы органдар сол бағытта жұмыс істеп жатыр.
Жуырда Әділет министрлігі заң шығару департаменті директорының орынбасары Бауыржан Тұрғанбаев «Сайлау туралы» Констициялық заңға ұсынылған түзетулер туралы пікір білдірді. Естеріңізге салсақ, Конституциялық заңнамаға өзгерістер енгізу аясында Сайлау туралы заңға бақылаушылардың жұмысын ұйымдастыруға түзетулер енгізу мәселесі талқыланып жатыр. Яғни сайлау процесін бақылаумен айналысатын қоғамдық бірлестіктерді аккредиттеу көзделіп отыр. Сондай-ақ осы іспен айналысатын мемлекеттік емес ұйымдардың шетелден қаржыландыруына тыйым салынбақ.
– Әділет министрлігі заң жобасын әзірледі. Қазіргі таңда ол «Ашық НҚА» порталында қоғамдық талқылаудан өтіп жатыр. Түрлі пікірлер түсіп жатыр. Оларға жауап беріп, талдау жасап отырмыз. Бақылаушыларды аккредиттеуге келсек, қолданыстағы заңнама бойынша Сайлау туралы конституциялық заңда шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың бақылаушыларын аккредитациялау көзделген. Оларды Орталық сайлау комиссиясы Сыртқы істер министрлігінің ұсынымы бойынша аккредитациядан өткізеді. Бірыңғай құқықтық реттеу үшін заң жобасы арқылы ұлттық бақылаушыларды да аккредиттеу ұсынылып отыр, – дейді Бауыржан Тұрғанбаев.
Мұндай талаптар халықаралық тәжірибеде бар екен. Мысалы, Норвегияда, Грузияда, Арменияда, Болгарияда сайлауды бақылаушыларды аккредиттеу қағидаты Венеция комиссиясының, сондай-ақ Демократиялық сайлау кеңесінің құжаттарында көрініс тапқан. Мамандар шетелдік қаржыландыруы бар ұйымдардың елдегі сайлау процесіне араласуына қазіргі заңнамада тыйым салынғанын еске салады.
«Мысалы, қолданыстағы «Саяси партиялар туралы» заңда шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар партия мүшесі бола алмайтыны айқындалған. Сондай-ақ саяси партияларды шетелдік заңды тұлғалар мен шетел азаматтарының қаржыландыруына тыйым салынған. АҚШ-тың, Еуропа елдерінің заңнамасында дәл осындай тыйымдар бар. Егер саяси партия шетелдік заңды тұлғадан немесе шетел азаматынан қаржы алса, бірден таратылатыны айтылған. Жалпы, сайлау процесін қаржыландырудың қағидаты БҰҰ құжаттарында көрсетілген. Ұсынылып отырған нормалардың халықаралық тәжірибеде бар екенін ескеріп, заңның бәріне бірдей қолдану үшін осындай тыйым енгізбекшіміз. Бұл түзетулер ешкімнің құқығын шектемейді, Қазақстан Республикасының заңнамасына сай келеді», деді ведомство өкілі.
Сайлау – халықтың ашық немесе жасырын дауыс беру арқылы өзі өмір сүретін ортаны басқарушы, халықтың атынан өкілдік етуші тұлғаны таңдау және оған өкілеттілік беру үдерісі. Ал өкілеттік алған тұлғалар мемлекеттік маңызды мәселелерде халықтың атынан өкілдік етіп, оның мүддесін қорғауға міндетті.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 3-бабында «Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық. Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді» деп жазылған. Сайлау арқылы халықтың мемлекетті басқару саласына араласуы әлемдегі көптеген халықаралық шарттармен бекітілген.
Атап айтқанда, 1948 жылғы 10 желтоқсанда Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясында қабылданған «Адам құқығының жалпыға ортақ декларациясының» 21-бабында «Әрбір адам өз мемлекетін басқаруға тікелей және еркін таңдалған өкілдері арқылы араласуға құқылы» деп жазылған. Сонымен қатар Адам құқықтары және негізгі бостандықтарын қорғау туралы конвенция, Адам және халықтардың құқықтары туралы Африка хартиясы, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт және тағы басқа көптеген мемлекет ратификациялаған халықаралық құқықтық келісімшарттар адамдардың сайлау құқығына қатысты таңдау құқығын мойындайды.