Тарихты ғылыммен де, көркем әдебиетпен де зерделеген

Мазмұнды жиынды Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық универси­тетінің ректоры, академик Ерлан Сыды­қов ашып, тарихшы ғалымның өмірі мен шығармашылығына тоқталып, ғылы­ми еңбектері туралы жан-жақты сөз қозғады.

–Тұрсынхан Зәкенұлы – Қазақстан Тәуелсіздігін алғаннан кейін Қытай Халық Республикасынан тарихи Ота­нына алғаш оралған азаматтың бірі. Елге орда бұзар отызында келіп еді енді, міне, асқаралы алпысқа толып отыр. Ол содан бері қазақтың білімі мен ғы­лымына аянбай еңбек етіп келеді. Оның тарихшы ғана емес, қытайтанушы ғалым екенін жұртшылық жақсы біледі. Осы бағытта жазылған «Көне түркі ескерткіштеріндегі қытай жазбалары» атты монографиясы қытайтану сала­сындағы құнды еңбек саналады. Сондай-ақ қытай ғалымы, тарихшы Су Бэйхайдың «Қазақ мәдениетінің тарихы» мен «Қазақтың жалпы тарихы» атты төрт томдығын қазақ тіліне аударды. Бұдан бөлек, «Күлтегін ескерткіші: тарихи-деректанулық талдау» және «Ойратнама: Жоңғар мемлекетінің қалыптасуы мен дамуы, жойылуы» атты еңбектері де тарих ғылымына қосылған сүбелі дүниелер. Сонымен бірге «Көк бөрілердің көз жасы», «Мәңгітас», «Балқан тауға барғандар» атты әдеби шығармаларын оқырмандар жылы қабылдады, – деп мерейтой иесіне лебізін білдірді.

Одан кейін сөз алған Ғылым және жоғары білім вице-министрі Қуаныш Ерғалиев шығыстанушы ғалымға Мем­лекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев­тың құттықтау хатын оқып берді. Хатта «Құр­метті Тұрсынхан Зәкенұлы, сізді мерей­тойыңызбен құттықтаймын! Жо­ғары оқу орындарында жемісті жұмыс істеп, дарынды шәкірттер тәрбиелеп, білім саласының өркендеуіне атсалысып жүрсіз. Әдеби-тарихи туындыла­ры­ңыз бен ғылыми-зерттеу еңбектері­ңіз­де түркі әлемінің аса көрнекті ұлы тұлғаларының күрескер жолы туралы тың деректерді алға тарттыңыз. Көне түркі ескерткіштеріндегі құндылығы өте жоғары шежірені де оқырман назарына ұсынып, құрметке бөленді­ңіз. Алдағы уақытта ғылымның іргелі ба­суы­на және білікті мамандар даярлау ісіне күш-қайратыңызды жұмсай беруі­ңі­зге тілектеспін. Сізге зор денсау­лық, отбасыңызға амандық, игілік тілей­мін», деп жазылған. Сондай-ақ Қуаныш Асылханұлы Сенат Төрағасы Мәулен Әшімбаевтың да құттықтау хатын табыс етіп, өзі қызмет істейтін ведомство атынан профессорға Ғылым және жоғары білім министрлігінің Құрмет грамотасын тапсырды.

«Егемен Қазақстан» РГ» ЖШС бас ­директоры, академик Дихан Қамза­бек­ұлы Тұрсынбек Зәкенұлының көрші Қытай елінен атажұртына қазақтың жо­ғалған тарихын ғылым сөзімен жалғап әрі көркем сөзімен әдіптеп, отыз жасында үлкен қоржынмен келгендігін айтты.

«Тұрсекеңнің осы екі қасиеті – тә­уел­сіздігіміздің мазмұнын кеңейтіп, тереңдетті. Оның біріншісі – ғалымды­ғы болса, екіншісі – жазушылығы. Көрнекті қаламгер Шерхан Мұртаза «Көк бөрілердің көз жасы» атты тарихи романын «Бүгінгі прозаның топжарғаны» деп айтқан. Бұл – үлкен баға. Оның осы қасиеті бір кездегі Алаш зиялыларының еңбегін еске түсіреді. Тұрсекең прозадағы Мұхтар Мағауин, Әбіш Кекілбайұлы, Софы Сматай аға­ларымыз бастаған тарихи романдар легін одан әрі жалғап, биікке көтерді. Бұл кісілер халқымыздың басынан өткен XVII-XVIII ғасырдағы аса күрделі кезеңді жазса, біздің Тұрсекең одан арғы тарихты үңгіді», дей келіп, оған Ақпарат және қоғамдық даму министрі Дархан Қыдырәлінің құттықтау хатын тапсырды.

Сондай-ақ ақын, Мемлекеттік сый­лықтың лауреаты Несіпбек Айтұлы ғы­лым мен әдебиеттің қос қанатын қатар алып жүрген азаматтың атамекенге ал­ғаш келген кезінен естелік өрбітті.

«Тұрсынхан жөнінде аз айтуға да, көп айтуға да болады. Қазір оны қөзіқарақты қауым жақсы таниды. Қарап отырсам, оның тарихи Отанына оралғанына отыз жыл толыпты. Зымырап бара жатқан уақыт. Мен ол жылдары Жазушылар одағында поэзия секция­сында кеңесшімін. Бір күні маған Үрім­жідегі Әрмиябек Сағындық есімді азамат «Қазақстан егемендігін алды, біз соған қатты қуандық. Енді атамекенге оралғымыз келеді, сол үшін бес жігітке шақырту жіберсеңіз деген тілегіміз бар», деп хат жолдапты. Хатта ол Қазақстан­ның халық жазушысы Қабдеш Жұмаділов­тің Үрімжіде ұзақ жылдар сот болып қызмет істеген жақын ағасы арқылы жазыпты. Сөйтіп, мен оларға өз атым­нан шақырту жіберіп, келетін күні оларды Жағда Бабалықұлы ақсақал бастап вокзалдан күтіп алдық. Сол бес жігіттің бірі – Тұрсынхан», деп өткен күндерден сыр шертті. Ақын Алмас Ахметбекұлы Т.Зәкенұлының шығармашыл тұлға болып қалыптасуына оның туған жері – Алтайдың ерекше әсер еткенін жеткізді.

«Алтай – біздің ұлттық рух пен ежелгі сананың соңғы аралы секілді өлке. Онда халқымыздың ежелгі өмірі XX ғасырдың соңына дейін сақталды. Соны Тұрсынхан бала күнінен көзімен көріп, тарихи романдарына арқау етті. Ғалымның болмысына әсер еткен тағы бір дүние – 70-ші жылдарға дейін созылған Шығыс Түркістан көтерілісін бастаған батырлардың қарсылығы. Олардың соңғы тұяқ серпуі 1971 жылы аяқталды. Осы жағдайды ол көзімен көрді. Бұл да Тұрсынханның ұлт­тық санасының қалыптасуына бір негіз болды», дей келіп, тарихшыға арнаған өлеңін оқыды.

Келелі жиында Парламент Мәжі­лісінің депутаты Жұлдыз Сүлейменова, «Хабар агенттігі» АҚ басқарма төр­ағасы Берік Уәли, Жазушы­лар одағының өкілі Ғалым Қалибек­ұлы, қоғам қайраткері Қайрат Мусин және тағы басқа зиялы қауым өкілдері тарихшының ғылыми еңбектері мен әдеби шығармалары туралы сөз қоз­ғап, ғалымға құрмет көрсетті. Ал «Шығыс өркениетін зерттеудің дәстүрі мен жаңа парадигмалары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция секция отырысына ұласып, онда көрнекті түрколог Қаржаубай Сартқожаұлы, Түр­киядағы Мимар Синан көркем өнер университетінің профессоры Әбдуақап Қара, тарихшы, деректанушы Бақыт Еженханұлы және т.б. тарихшы ғалымдар баяндама жасап, Шығыс елдерін зерттеудің теориялық және методикалық аспектілеріне, шығыс халықтарының және түркі дүниесінің рухани-мәдени құндылықтарына, олар­дың тарихына жаңаша көзқарастағы ой-пікірлерімен бөлісті.

Сонымен қатар іс-шара аясында ме­рейтой иесінің «Қытай тарихнамасын­дағы қазақ тарихы», «Күлтегін ескерт­кіші тарихи-деректанулық зерттеу» және «Көне дәуірден бүгінге дейінгі түркі тарихының қытайша деректері» атты үш жаңа ғылыми еңбегі таныстырылып, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ректоры, академик Ерлан Сыдықов Тұрсынхан Зәкенұлына «Күлтегін» медалін тапсырды.