ЕАЭО: жеті пайыздың мұңы

Оған да себеп бар. 2022 жылға дейін ке­дендік баж салымындағы квота мемле­кет­тердің экономикасы мен халқының санына байланысты келісіліп келген. Бірақ Украинадағы жағдай одақтағы ойын ережесін бұзып жіберіп, нарықтағы үлестік кар­тина тайға таңба басқандай айқын­да­лып шыға келді. Бұрын Қазақстанға, Қыр­ғызстанға, Арменияға шетелдік тауарлар мен өнімдер ресейлік экспорттаушылар арқылы келсе, қазір жағдай басқа. Темірді қыз­ған кезде соғып, үлесті көбейтіп алу­дың кезі келгенін РФ мен Беларусьтан өзге үш ел сезіп отыр.

«Сең қозғалды. Бізді ЕАЭО-мен жүз­де­ген келісімшарттар байланыстырады. Бірақ қажет кезде тыйым салу немесе ше­караны жауып қою арқылы ес жиып алу­ға құқымыз барын РФ тәжірибесі ар­қылы көріп отырмыз. Ұсыныс тек Қазақ­стан емес, Қырғызстан, Армения жағынан да қолдау тауып отыр. Демек дауысқа салу ар­қылы да ұсынысты өткізіп жіберуге мүмкіндік бар», дейді Е.Ибрагим

Биыл 18 наурызда ЕАЭО кедендік баж­­дарды аударудың уақытша тәртібі бе­кі­­тіліп, Ресей мен Беларусь арасындағы кедендік баж Ресей рублімен белгіленді. Армения, Қазақстан және Қырғызстан келісімде көзделгендей, есеп айырысуды доллармен жүргізеді. Қазақстан ар­қылы өтетін импорттың өсуі кеденнің жұ­мы­сын қиындатты. Бірақ салым бойын­ша па­йыздық көрсеткіш жеті пайызға да жет­пейді.

Қазақстандық сарапшы Ерлан Ибрагим Ресей импортының былтырғы жаздағы шығыны 50 пайыздан көп екенін айтады. Бірақ әзірге Ресейдің Қаржы министрлігі шы­ғынды 20 пайызбен шектеп отыр. Сауда министрлігінің мәліметінше, ЕАЭО мүше мемлекеттері импорт көлемі туралы қорытындыны 2023 жылдың ақпан-наурыз айларының соңында тапсырады. ЕЭК алаңында баж салымын қайта қарау қа­жеттілігі туралы ортақ ұстаным сол кез­де ғана айтылады. «Осы уақытқа дейін қа­лып­тасып қалған стандарттарды түзету туралы шешім ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер арасында консенсусқа қол жеткізілген жағ­дайда ғана қабылданады», дейді Сауда минис­трлігі.

Сарапшының пайымдауынша, баж салығын өзгерту бірер жылда біте салатын шаруа емес. Ресей банкінің мәліметінде 2021 жылы Ресейдің сыртқы сауда ай­на­лымы 798 миллиард доллар екені, им­порттың үлесі 303,9 миллиард доллар болғаны айтылған. Өткен жылдың көк­те­мінен бастап Ресей Федералдық кеден агенттігі сауда статистикасын жарияламай қойды. БҰҰ Сауда деректер базасының мәліметтерінде 2022 жылдың алғашқы 10 айында Ресейдің импорты 2021 жылмен салыстырғанда, 51,5 пайызға төмендегені айтылған. 2022 жылы Қазақстан экономикасы 3,1 пайызға өскенін, ІЖӨ 225,2 мил­лиард долларға жеткенін осыған де­йін жаздық. 2021 жылы Қазақстан мен ЕАЭО елдері арасындағы өзара сауда 2021 жылмен салыстырғанда, 7,1 пайызға өсті, одақтың өзге елдеріне экспорт 22,3 пайызға дейін ұлғайды. Бұл біздің жалпы сауда бойынша ЕАЭО-дағы үлесіміз 25,7 пайызға жеткенін көрсетіп тұр.

ЕАЭО-дағы әрбір шешімді одаққа мүше елдер де, Батыс елдері де саяси ше­шім деп қабылдайды. Сарапшының айтуынша, ең маңыздысы, міндеттердің жаңа пропорциясын тек Парламент қана мақұлдайды. Демек Әділетті Қазақ­стан­ның Жаңа Парламентінің «азуының мық­ты­­лы­ғын» осы өлшем талқыға түс­кен­де білетін бо­ла­мыз.

Экономикалық сарапшы Ерлан Ибрагим бізбен әңгімесінде мүше мем­ле­кет­тер арасында консенсус санкцияға де­йінгі картинаны өзгертуге кедергі болатынын айтады. Мәскеу мұндай жағдайда Қа­з­ақстан немесе Қырғызстан арқылы өткен импортқа байланысты кедендік рәсім тек қана техникалық қадам екенін, нақты өзгерістер ЕАЭО-ның сыртқы сауда көлеміне қарап анықталатынын алға тартуы мүмкін. Себебі осыған дейін Премьер-министр Әлихан Смайылов баж салы­мындағы өзгерістерге қатысты баға айыр­машылығына өтемақы беру қажет­тігін ескерткен. Сарапшының айтуын­ша, мұндай өтемақы түріндегі жеңілдіктер халықаралық тәжірибеде бар.

«ЕАЭО шарттарында баж салымына қатысты өзгерістер болса қандай шешім қабылданатынын білмейміз. Бірақ одақтың өзегі – осы кедендік баж салымдарына байланып тұрғанын түсінуіміз керек. ЕАЭО-ның «инвестициялық тартымдылығы» осы факторға байла­нып тұрғаны айтпаса да түсінікті. Қа­зақ­стан жағы өз ұсынысын табанды түрде қорғайтынына, Парламенттің жаңа құрамының оны қабылдауды кешік­тір­мей­тініне сенемін. Бұл мәселе ұлттық-мем­лекеттік кедендік саясатымыздың қалыптасуына әсер етеді», дейді Е.Ибрагим.

Кедендік баж алымдары ЕАЭО-ның Ресейден өзге мүше елдер үшін үлкен проб­лема екені түсінікті.

ЕЭК-тің Экономика және қаржы сая­­саты жөнін­дегі министрі Бақытжан Сағынтаев ақпан айының бас кезінде қазақ­стан­дық журналистермен кездесуде бұл мәселе өткен жылдың орта шенінен бастап көтеріле бастағанын, бірақ әзірге өзгеріс жоқ екенін айтқан.

«Бұл ұсынысты тек Қазақстан ғана емес, Армения мен Қырғызстан да қолдап шық­қан. Бірақ әзірге өзгеріс жоқ. Біз саяси жағ­дайға байланысты стандарттарды авто­матты түрде қайта есептеуге мүмкіндік бере­тін жаңа әдістеме әзірлеуді ұсындық. Бірақ Ресей мен Беларусь бұл идеяны қолдамай, бүгін бұлай, ертең басқаша болады деп отыр», деген еді Б.Сағынтаев.

Сағынтаев бұл мәселені дұрыс көтеріп отыр. Бұған дейін жабық есік жағдайында айтылып келген мәселе ЕЭК басқосуында планерлық сессиялар арасындағы үзілісте жариялы түрде айтылды. Бұл пікір тым бол­маса ЕАЭО-ның саяси емес, эконо­ми­калық одақ екенін еске салып тұрады.

ЕАЭО-дағы негізгі сауда жолы бізге Ресей арқылы келеді. Көрші елдің импор­тының қандай сипатта екенін, оның қай­сысы импорт, қайсысы реэкспорт екенін білмейміз. Себебі жоғарыда айтып өткен­дей, 2022 жылдың көктемінен көрші ел­дің кеден статистикасының мәліметтері жабық.

Е.Ибрагим айтып өткендей, Ресейдің өзі біржақты түрде қабылданған келісім­дер мен стандарттардан оңай бас тарта­тынын көріп те жүрміз. Біз ресей­ліктер үшін нарықты іс жүзінде аштық, көршілеріміз болса санитарлық-эпиде­мио­логиялық жағдайларды алға тартып, тауарларымыздың жолын шектеп тастап жүре беретіні қалыпты жағдайға айналды. Өткен жылдың жазында, айдың күн­нің аманында қантқа тыйым салуы нарықтағы жағдайды қиындатып жіберсе де үндемедік. Бұл жағдай РФ қантына иек артып, қамсыз отырған қазақ нарығының қантқа қатысты сегментінің арбасын кейін бұрып жіберді. Ресей қантына иек артқан нарық қант шикізатын өз елімізде дайындауды босаңсытып алды. Қант мәселесінің етек-жеңін жинау қажеттігі өткен жылы ғана еске түсті. Сарапшының айтуынша, ЕАЭО-да кенеттен найзағай ойнап, күннің күркіреп кетуі – РФ мен Беларусь Респуб­ликасының ұлттық стандарттарына өз заңнамамызды тиянақтамай жатып, қосыла салуымыздың кері салдары.

«Сең қозғалды. Бізді ЕАЭО-мен жүз­де­ген келісімшарттар байланыстырады. Бірақ қажет кезде тыйым салу немесе ше­караны жауып қою арқылы ес жиып алу­ға құқымыз барын РФ тәжірибесі ар­қылы көріп отырмыз. Ұсыныс тек Қазақ­стан емес, Қырғызстан, Армения жағынан да қолдау тауып отыр. Демек дауысқа салу ар­қылы да ұсынысты өткізіп жіберуге мүмкіндік бар», дейді Е.Ибрагим.

Ал келесі сарапшы Айбар Олжай бізбен әңгімесінде 2022 жылдың статисти­ка­сында Қазақстанның ЕАЭО-дағы сау­да көлемі, импорты ұлғайғанын айтып берді. Бұл бізге кедендік баж салымдарын Ресей­дің үлесінен 10 пайыз көбейтіп алуға мүмкіндік береді. Біз Қырғызстанға да, Ар­менияға да мүмкіндік туып отырғанын айтуға тиіспіз.

«Қазақстанның ұсынысы дауысқа салынуы тиіс. Ресей мен Беларусь өзінің мүд­десін қорғап қалуға тырысады. Соң­ғысы кезінде өзінің үлесін біздің үлес есебінен көбейтіп алған. Мұндай ресімдер ЕАЭО шарт­тарына сәйкес келе беретіні сол кезде айтылған. ЕАЭО шеңберінде қатып қалған стандарттың қалыптасып қалуы нарық заңына қайшы. Бұл ретте кедендік баж алымы – сауда айналымының барометрі. ЕАЭО ішкі нарығындағы өзгерістерді көріп отырмыз. Демек  ЕАЭО-ның өзге елдері үшін де, Ресей мен Беларусь үшін де кері шегінетін орын жоқ. Кедендік баж салымындағы өзгерістер одақтың тағдырын шешеді», деп сөзін түйіндеді А.Олжай.

АЛМАТЫ