Сәуір айының басы – омыртқалы су жануарларының уылдырық шашатын мезгілі. Осыған байланысты заң жүзінде маусым айының орта шеніне дейін өзең-көлдерден балық аулауға тыйым салынатыны бар. Аталған жайтты біле тұра тор құрып, қармақ тастайтын азаматтар айтарлықтай айыппұл төлеп, әкімшілік жауапкершілікке тартылып жатса да бұл кезеңде керек-жарағын сақадай сайлап, тұқымы құрып кету қаупіне шақ тұрған балықтарды елден тысқары аймақтарға жөнелтіп өз бизнесін дөңгелетіп отыратындар да жетіп артылады. Жауапты органдар осындай көлеңкелі айналыммен жүйелі күрес жүргізу мақсатында өткен жылы балық өнімдерін бақылаудың ақпараттық жүйесін енгізуді қолға алып және балық саласын бұдан әрі дамытуды субсидиялауда «Акваөсіру туралы» арнайы заң жобасы ведмоствоаралық комиссияда мақұлданды.
Біздегі балық шаруашылығы экономиканың даму жолында ерекше рөл атқарып қана қоймай, тұрғылықты халықты жұмыспен қамтып отыр. Бүгінгі күні екі мыңға тарта су қоймасында мыңның үстінде әлеуметтік нысан бар. Онда он бес мыңға жуық адам балық аулаумен айналысады. Әр өңірдегі табиғи су қоймаларынан жыл сайын шамамен 40-45 мың тонна балық алынып, 72 кәсіпорын өндеу жұмыстарын іске асырады. Балық өнімдері Еуроодаққа экспортталып, ішкі нарық пен көршілес елдерді қамтып отыр. Экология және табиғи ресурстар министрлігіне қарасты Балық шаруашылық комитеті 2030 жылға қарай жылына 270 мың тоннаға дейін балық өсіруді, ішкі тұтынуды 134 мың тоннаға дейін ұлғайтуды және импорт көлемін 45 мың тоннадан 25 мың тоннаға дейін азайту қажеттілігі жоспарда екендігін айтқан. Өткен жылғы Үкімет отырысында Экология және табиғи ресурстар вице-министрі Әлия Шалабекова мемлекет тарапынан қолдау шаралары кеңейіп, балық шаруашылығын дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасалған соң, кәсіпкерлердің балық өсіруге деген қызығушылығы жыл сайын артып келеді деді. 2020 жылмен салыстырғанда балық өсіру шаруашылықтарының саны 2 есе артып, 380-ге жеткен. Ал өсірілген балық көлемі соңғы 5 жылда жылына 3 мың тоннадан 15 мың тоннаға дейін көбейген.
«Табиғи су қоймаларындағы балық қорын пайдаланудың шегі бар екені белгілі. Көптеген су қоймасында балық ресурстарының азайғаны байқалады. Балық өнімдерін ұлғайтудың жалғыз баламасы – акваөсіру. Өйткені теориялық тұрғыдан алғанда, балық шаруашылығының әлеуеті 600 мың тоннаны құрауы мүмкін, бұл ретте негізгі үлестің 80%-дан астамы Маңғыстау облысының орта Каспий акваториясына тиесілі. Мұнда тормен өсіру технологиясы бойынша Каспий албырты мен бекіре тұқымдас балық түрлерін өсіруге болады. Осылайша, біз экспорттық әлеуетті көтеріп қана қоймай, импортты алмастыруды да жүзеге асырар едік», дейді «Балық шаруашылығы ғылыми-өндірістік орталығы» ЖШС басқарма төрағасы Қуаныш Исбеков.
Балық шаруашылығы мамандарының ұсынысы еленіп, «Акваөсіру туралы» заң жобасының тұжырымдамасы өткен жылдың қыркүйегінде ведомствоаралық комиссияда мақұлданған. Заң жобасын Парламентке 2023 жылдың қараша айында енгізу жоспарлануда. Онда екі бағыт бар, бірі – акваөсіру саласындағы қатынастарды реттеудің құқықтық негізін қалыптастыру, екіншісі – бизнес үшін қолайлы жағдай жасауды және салаға инвестиция тартуды мемлекеттік қолдаудың жаңа құралдарын енгізу.
БҰҰ Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының мәліметіне қарағанда, акваөсіру саласы ақуыз өнімдерін өндіруде дүние жүзінде ең қарқынды дамып жатқан өндіріс. Онда өсірілетін балықтың әлемдік көлемі 60 жыл бұрын небәрі 1 млн тоннаны құраса, бүгінде бұл көрсеткіш 82 млн тоннадан асып түскен. Тіпті, соңғы 25 жылдың өзінде акваөсіру көлемі 67 млн тоннаға жеткен. Шетелдік тәжірибеге сүйене отырып осы бағыт бізде де жүзеге асырылмақшы.
Экология және табиғи ресурстар министрлігі 2030 жылға қарай әр өңірдегі балық шаруашылығын дамыту бағдарламасы бойынша 500-ден аса балық шаруашылығы құрылатынын айтады. Бірақ оның қыр-сырын біліп, меңгеріп отырған маман тапшы. Республикада жалғыз Сәкен Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті балық шаруашылығы мамандарын дайындайды. Десек те оған түсушілер жоқтың қасы. Балықты аулау, өсіру және өңдеу білімді қажет етеді. Сол үшін балық өндірісін дамытамыз десек, білімге де көңіл аудару керек. Әлі күнге дейін отандық балықты тұтынуға толықтай қолжеткізе алмай отырғанда, есесіне импорттың үлесі жоғары болып тұр. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ұсынған мәлімет бойынша жан басына шаққанда жылына 16 келі балық тұтыну қажет болады. Бұл қисынға салсақ, сонда еліміз бір жылда 300 тонна балық өсіруі керек екен.
Статистика бойынша 2022 жылдың 11 айында 22,5 мың тонна балық өнімі экспортталып, оның ішінде салқындатылған және мұздатылған балықтардың үлесі экспорттың жалпы көлемінің жартысынан астамын құраған. Ал балық шикізатына экспорттық сұраныс көрсеткіші дайын балық өнімдерінен жоғары. Сонымен қатар өңделген балықтың экспорттық бағасы өңделмеген балыққа қарағанда бес есе қымбат. Бұған дейін Экология және табиғи ресурстар министрлігі бизнес өкілдерімен және қоғамдық бірлестіктермен бірге өңделмеген балықты экспорттауға шектеулер енгізу туралы мәселені талқылаған еді. Кеңеске қатысушылар ірі бөлшекті балық түрлерінен бастап экспортқа шектеулерді біртіндеп енгізуді ұсынды.
Өңделмеген балық экспортына шектеу енгізу құны жоғары терең өңделген өнімдерді шығаруға және ішкі нарықты қанағаттандыруға ықпал етеді. Аталған жайтты ескере отырып, бастапқы кезеңде салқындатылған және мұздатылған түрінде көксерке мен жайын экспортын 6 айға шектеу ұсынылды.
Келесі кезеңде министрлік 2025 жылға дейін толықтай тыйым салынғанша өңделмеген түрдегі ең коммерциялық және гастрономиялық құнды балық түрлерінің экспортын шектеу құзыретін заңнамалық түрде бекітуді жоспарлап отыр. Осы ретте өңделмеген балық экспортына шектеулерді кезең-кезеңімен енгізу бизнеске өзінің қайта өңдеу базасын біртіндеп жаңғыртуға мүмкіндік беретіндігі айтылған болатын.